Τρεις δεκαετίες κλείνει φέτος η μεγαλύτερη πανευρωπαϊκή σχολική έρευνα για τη χρήση ουσιών και τις συμπεριφορές υψηλού κινδύνου στους εφήβους: το European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs (ESPAD). Στην τελευταία της έκδοση, που διεξήχθη το 2024, σε 37 χώρες με τη συμμετοχή άνω των 113.000 μαθητών ηλικίας 15–16 ετών, η έρευνα εστιάζει όχι μόνο στην κατανάλωση ουσιών, αλλά και στην ψυχική υγεία, τη συμμετοχή σε προληπτικές παρεμβάσεις και τις νέες μορφές εξάρτησης, όπως ο διαδικτυακός τζόγος και η προβληματική χρήση των κοινωνικών δικτύων.
Για πρώτη φορά, περιλαμβάνονται στοιχεία σχετικά με την ευημερία των μαθητών και την αντίληψή τους για τη διαθεσιμότητα ουσιών, αναγνωρίζοντας τον καθοριστικό ρόλο του ψυχοκοινωνικού περιβάλλοντος στη διαμόρφωση της εφηβικής συμπεριφοράς. Τα ευρήματα αποτυπώνουν μια δυναμική και ταχέως μεταβαλλόμενη εικόνα της εφηβικής πραγματικότητας στην Ευρώπη και αναδεικνύουν τις ιδιαίτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν διάφορες χώρες, όπως η Ελλάδα και η Κύπρος. Η επισκόπηση των αποτελεσμάτων στέλνει ένα καθαρό μήνυμα προς τις πολιτικές υγείας και παιδείας: η έγκαιρη, τεκμηριωμένη πρόληψη είναι πιο αναγκαία από ποτέ.
Τα (ηλεκτρονικά) τσιγάρα
Παρά τη μείωση του καπνίσματος τα τελευταία 30 χρόνια, η νικοτίνη παραμένει ευρέως διαδεδομένη στους Ευρωπαίους εφήβους, με τη χρήση να μετατοπίζεται δυναμικά από τα «παραδοσιακά» τσιγάρα στα ηλεκτρονικά. Κατά μέσο όρο, το 32% των μαθητών 15-16 ετών έχει καπνίσει έστω και μία φορά, ενώ όταν προσμετρώνται και τα ηλεκτρονικά τσιγάρα, το ποσοστό αυξάνεται στο 47%.
Η χρήση ηλεκτρονικών τσιγάρων καταγράφει απότομη άνοδο σε πολλές χώρες, με εντυπωσιακές αυξήσεις στην Ελλάδα (από 35% το 2019 σε 52% το 2024) και στη Σερβία (από 18% σε 51%). Σε 13 από τις 37 συμμετέχουσες χώρες, πάνω από τους μισούς μαθητές έχουν δοκιμάσει. Η καθημερινή χρήση φτάνει πλέον το 14% κατά μέσο όρο στην Ευρώπη, ξεπερνώντας το αντίστοιχο ποσοστό του παραδοσιακού καπνίσματος (7,9%).
Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί η αύξηση της πρώιμης χρήσης (κάτω των 13 ετών), η οποία παρατηρείται κυρίως στις χώρες της Βαλτικής και εμφανίζεται πιο έντονα στα κορίτσια. Στην Εσθονία, για παράδειγμα, το 37% των κοριτσιών δηλώνει ότι δοκίμασε ηλεκτρονικό τσιγάρο πριν τα 13. Στις περισσότερες χώρες, τα κορίτσια εμφανίζουν πλέον υψηλότερα ποσοστά χρήσης σε σχέση με τα αγόρια, τόσο σε επίπεδο πειραματισμού όσο και καθημερινής κατανάλωσης. Αντιθέτως, χώρες όπως η Ισλανδία (4,2% τρέχουσα χρήση τσιγάρων) και η Μάλτα (10% για e-cigarettes) διατηρούν χαμηλότερους δείκτες.
Ωστόσο, η πρόσβαση στα προϊόντα παραμένει εύκολη: το 60% των μαθητών στην Ευρώπη δηλώνει ότι μπορεί να προμηθευτεί ηλεκτρονικό τσιγάρο εύκολα, με τη Δανία να καταγράφει το υψηλότερο ποσοστό (82%). Τα δεδομένα επιβεβαιώνουν μια σαφή στροφή των εφήβων προς τις νέες μορφές καπνίσματος και αναδεικνύουν την ανάγκη για στοχευμένες, επικαιροποιημένες παρεμβάσεις πρόληψης που ανταποκρίνονται στις σημερινές προκλήσεις της εφηβικής υγείας.
Η κατανάλωση αλκοόλ
Η κατανάλωση αλκοόλ μεταξύ των εφήβων στην Ευρώπη παρουσιάζει συνολική πτωτική τάση τις τελευταίες δεκαετίες, ωστόσο οι συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, όπως η υπερκατανάλωση και η μέθη, παραμένουν διαδεδομένες. Σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, το 31% των μαθητών δηλώνει ότι έχει καταναλώσει 5 ή περισσότερα ποτά σε μία μόνο περίσταση τον τελευταίο μήνα, ενώ το 13% αναφέρει ότι έχει μεθύσει τουλάχιστον μία φορά την ίδια περίοδο.
Στην Ελλάδα, αν και η συνολική χρήση παρουσιάζει κάμψη, τα φαινόμενα υπερκατανάλωσης παραμένουν έντονα, ιδιαίτερα μεταξύ ορισμένων ομάδων. Σε χώρες όπως η Δανία, η Γερμανία και η Ουγγαρία, τα ποσοστά «binge drinking» υπερβαίνουν το 50%, παραμένοντας σταθερά υψηλά. Εντυπωσιακές διαφοροποιήσεις μεταξύ των φύλων καταγράφονται στην Κύπρο, όπου τα κορίτσια αναφέρουν ποσοστά πρόσφατης μέθης σχεδόν τριπλάσια σε σχέση με τα αγόρια (12% έναντι 4,4%). Αντίστοιχες τάσεις παρατηρούνται στη Μάλτα και την Τσεχία.
Εξίσου ανησυχητική είναι η ευκολία πρόσβασης: το 75% των μαθητών στην Ευρώπη θεωρεί το αλκοόλ εύκολα διαθέσιμο, με τα υψηλότερα ποσοστά να εντοπίζονται στη Δανία (94%) και την Ελλάδα (92%). Παρά τις νομοθετικές ρυθμίσεις, οι έφηβοι εξακολουθούν να έχουν ευρεία και σχεδόν ανεμπόδιστη πρόσβαση σε αλκοολούχα ποτά, γεγονός που ενισχύει την ανάγκη για πιο στοχευμένες, αποτελεσματικές παρεμβάσεις.
Χρήση κάνναβης και άλλων παράνομων ουσιών
Η κάνναβη παραμένει η πιο διαδεδομένη παράνομη ουσία μεταξύ των Ευρωπαίων εφήβων, με ποσοστό διά βίου χρήσης στο 12% κατά μέσο όρο. Η Ελλάδα φτάνει για πρώτη φορά τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (13%), ενώ η αντίληψη διαθεσιμότητας αυξήθηκε σημαντικά: το 34% των Ελλήνων μαθητών θεωρεί πλέον εύκολη την πρόσβαση σε κάνναβη, έναντι μόλις 26% το 2019. Η αύξηση αυτή σχετίζεται με τη μεταβαλλόμενη στάση απέναντι στη χρήση και τη μειωμένη αντίληψη κινδύνου.
Οι υψηλότεροι δείκτες ισόβιας χρήσης κάνναβης καταγράφονται στην Τσεχία (24%) και το Λιχτενστάιν (23%), ενώ στην Ιταλία και τη Σλοβενία η τρέχουσα χρήση (τελευταίες 30 ημέρες) αγγίζει το 9%. Η πρώιμη έναρξη παραμένει ανησυχητικό φαινόμενο: στην Ουκρανία, σχεδόν το 5% των μαθητών δηλώνει ότι ξεκίνησε τη χρήση πριν την ηλικία των 13 ετών, ενώ παρόμοια ποσοστά καταγράφονται και στην Τσεχία.
Η Κύπρος παρουσιάζει ιδιαίτερα υψηλούς δείκτες σε μια σειρά από ουσίες. Συγκεκριμένα, καταγράφει τη μεγαλύτερη ισόβια χρήση LSD (6,8%) και κοκαΐνης (6,2%) μεταξύ των συμμετεχουσών χωρών, ενώ είναι πρώτη και στη χρήση έκστασης/MDMA (4,7%), crack και ηρωίνης (αμφότερα στο 4,1%) και GHB (3,4%). Παράλληλα, καταγράφει το υψηλότερο ποσοστό χρήσης αναβολικών στεροειδών (4,2%) -σημαντικά υψηλότερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο του 1,5%.
Η χρήση ουσιών εκτός της κάνναβης διατηρείται χαμηλότερη (5% κατά μέσο όρο), ωστόσο η Κύπρος ξεχωρίζει και σε αυτή την κατηγορία, με ποσοστό 9,9% -το υψηλότερο ανάμεσα στις 37 χώρες της έρευνας. Σημαντικά ποσοστά παρατηρούνται στην Ισλανδία (7,9%) και το Μαυροβούνιο (7,6%). Αν και τα αγόρια παρουσιάζουν ελαφρώς υψηλότερα ποσοστά, το φύλο παύει να αποτελεί σαφή διαφοροποιητικό παράγοντα, καθώς σε χώρες όπως η Μάλτα, η Ουκρανία και η Κύπρος, τα κορίτσια ξεπερνούν τους συνομηλίκους τους σε διάφορες ουσίες.
Τέλος, η Κύπρος καταγράφει υψηλότερη χρήση νέων ψυχοδραστικών ουσιών (NPS), με 6,6% των κοριτσιών να δηλώνουν χρήση, έναντι 2,9% των αγοριών. Παρόμοιο φαινόμενο παρατηρείται και στην Ελλάδα όσον αφορά τα παυσίπονα: περιλαμβάνεται στις χώρες όπου τα κορίτσια δηλώνουν υψηλότερη χρήση παυσίπονων για ευφορική δράση από τα αγόρια.
Τα τυχερά παιχνίδια
Η ενασχόληση των εφήβων με τα τυχερά παιχνίδια παραμένει ανησυχητικά διαδεδομένη στην Ευρώπη, ιδίως μέσω ψηφιακών πλατφορμών. Στην Ελλάδα, το 36% των μαθητών ηλικίας 15-16 ετών αναφέρει ότι στοιχημάτισε χρήματα τους τελευταίους 12 μήνες -ποσοστό σημαντικά υψηλότερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο του 23%, τοποθετώντας τη χώρα στην τρίτη θέση πανευρωπαϊκά, μετά την Ιταλία (45%) και την Ισλανδία (41%).
Οι περισσότεροι έφηβοι που παίζουν τυχερά παιχνίδια, συνεχίζουν να το κάνουν σε φυσικούς χώρους, όπως μπαρ, λέσχες και πρακτορεία: το 97% των παικτών στην Κύπρο και το 92% στην Ελλάδα δηλώνουν ότι συμμετείχαν στα τυχερά παιχνίδια με φυσική παρουσία. Την ίδια στιγμή, όμως, η διείσδυση του διαδικτυακού στοιχηματισμού αυξάνεται: το 72% των παικτών στην Ελλάδα συνδέεται πλέον σε online πλατφόρμες -είτε αποκλειστικά είτε συνδυαστικά με φυσικά σημεία.
Αν και η ενασχόληση με τυχερά παιχνίδια παραμένει συχνότερη στα αγόρια (29% έναντι 16%), σε ορισμένες χώρες οι διαφορές μειώνονται εντυπωσιακά. Στην Ισλανδία, το χάσμα σχεδόν εκμηδενίζεται, με 42% των αγοριών και 41% των κοριτσιών να δηλώνουν ότι έχουν στοιχηματίσει. Παράλληλα, η συμμετοχή των κοριτσιών στο διαδικτυακό στοίχημα έχει τριπλασιαστεί από το 2019 (από 2,7% σε 8,7%), ενώ η αντίστοιχη αύξηση στα αγόρια είναι από 13% σε 20%.
Η χρήση του εργαλείου Lie/Bet αποκαλύπτει ότι 8,5% των μαθητών που παίζουν τυχερά παιχνίδια παρουσιάζουν πιθανή επιβλαβή συμπεριφορά, σχεδόν διπλάσιο ποσοστό από εκείνο του 2019 (4,7%). Αν και τα αγόρια συνεχίζουν να εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά (11% έναντι 4,6% των κοριτσιών), η αύξηση είναι εντονότερη στα κορίτσια.
Στην Κύπρο, το φαινόμενο δεν είναι αμελητέο: 8,3% των παικτών εμφανίζουν πιθανή εθιστική συμπεριφορά, με τα κορίτσια (5%) να πλησιάζουν τα αγόρια (8,3%), ένδειξη ότι τα στερεότυπα περί «ανδρικού» στοιχήματος υποχωρούν. Αντίστοιχες αποκλίσεις παρατηρούνται και στη Μάλτα, όπου τα κορίτσια (7,1%) ξεπερνούν τα αγόρια (3,7%). Παρά τις αυστηρότερες νομοθετικές ρυθμίσεις που έχουν υιοθετήσει πολλές ευρωπαϊκές χώρες τα τελευταία χρόνια, η συμμετοχή των εφήβων στα τυχερά παιχνίδια παραμένει σταθερή, ενώ το online στοίχημα αυξάνεται με ραγδαίους ρυθμούς.
Ηλεκτρονικά παιχνίδια και μέσα κοινωνικής δικτύωσης
Η ενασχόληση των εφήβων με τα ψηφιακά παιχνίδια καταγράφει εντυπωσιακή άνοδο στην Ευρώπη. Το 80% των μαθητών ηλικίας 15–16 ετών δηλώνει ότι έπαιξε κάποιο ψηφιακό παιχνίδι τον τελευταίο μήνα, ποσοστό αυξημένο κατά 33 μονάδες από το 2015. Στην Ελλάδα, το 71% των μαθητών δηλώνει ενεργή συμμετοχή στο gaming, ενώ το χάσμα μεταξύ φύλων φτάνει τις 35 ποσοστιαίες μονάδες -μία από τις μεγαλύτερες διαφορές στην Ευρώπη, μαζί με την Ισλανδία.
Τα αγόρια συνεχίζουν να παίζουν πιο συστηματικά (89% στην Ευρώπη), όμως η συμμετοχή των κοριτσιών έχει τριπλασιαστεί από το 2015 (από 22% σε 71%), φέρνοντας το gaming πιο κοντά σε μια ισόρροπη δραστηριότητα. Στην Κύπρο, η διαφορά μεταξύ αγοριών και κοριτσιών είναι σχεδόν ανύπαρκτη, στοιχείο που καταδεικνύει τη μεταστροφή των στερεοτύπων. Το 21% των μαθητών στην Ελλάδα εμφανίζει χαρακτηριστικά εθισμού στα βιντεοπαιχνίδια. Η Κύπρος καταγράφει το υψηλότερο σχετικό ποσοστό στην Ευρώπη (37%), ενώ τα χαμηλότερα ποσοστά συναντώνται στην Τσεχία (12%) και τη Δανία (13%). Σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, τα αγόρια είναι υπερδιπλάσια πιθανό να εμφανίσουν ενδείξεις προβληματικής σχέσης με το gaming (30% έναντι 13%).
Αντίστοιχα, σχεδόν οι μισοί μαθητές (47%) παρουσιάζουν ενδείξεις προβληματικής χρήσης των κοινωνικών δικτύων. Η Ελλάδα ευθυγραμμίζεται με τον μέσο όρο (48%), ενώ τα υψηλότερα ποσοστά καταγράφονται στην Αυστρία (58%), το Λιχτενστάιν (57%) και τη Γερμανία (56%). Στην αντίπερα όχθη, η Τσεχία, η Ουγγαρία και η Πολωνία καταγράφουν ποσοστά κάτω του 33%. Τα κορίτσια συνεχίζουν να εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα αντιλαμβανόμενου κινδύνου από τα social media (53% έναντι 42% των αγοριών), ενώ η μεγαλύτερη διαφορά φύλου εντοπίζεται στις Νήσους Φερόε, το Λιχτενστάιν και τη Σλοβακία.
Παρά τη σταθερότητα των ευρημάτων σε ορισμένες χώρες, οι γενικές τάσεις υποδεικνύουν ότι η ψηφιακή ενασχόληση των εφήβων γίνεται όλο και πιο εντατική και πολυδιάστατη, δημιουργώντας νέες προκλήσεις για την πρόληψη και την ψυχική υγεία.
Ψυχική ευημερία
Η ψυχική υγεία των εφήβων αποκτά κομβική σημασία στη φετινή έρευνα, μετά την πανδημία και εν μέσω γεωπολιτικών κρίσεων. Η συμπερίληψη του δείκτη WHO-5 για πρώτη φορά επιτρέπει μια πιο συστηματική και αξιόπιστη αποτύπωση της ψυχικής κατάστασης των μαθητών. Σύμφωνα με τον δείκτη, μόλις το 59% των μαθητών εμφανίζει καλή ψυχική ευημερία, με σημαντικές αποκλίσεις ανά φύλο και χώρα.
Οι υψηλότεροι δείκτες καταγράφονται στη βόρεια Ευρώπη, με τις Νήσους Φερόε (77%), την Ισλανδία (75%) και τη Δανία (72%) να προηγούνται. Στον αντίποδα, η Ουκρανία καταγράφει το χαμηλότερο ποσοστό (43%), ενώ σε Τσεχία (46%), Ουγγαρία (47%), Κύπρο και Πολωνία (49%) οι δείκτες παραμένουν κάτω από τον μέσο όρο.
Η Ελλάδα δεν αναφέρεται ρητά στα δεδομένα όσον αφορά το συνολικό ποσοστό, όμως περιλαμβάνεται στις χώρες με έντονη ανισότητα μεταξύ φύλων. Ειδικότερα, το 66% των αγοριών δηλώνει καλή ψυχική κατάσταση, έναντι μόλις 35% των κοριτσιών, διαφορά 31 μονάδων -από τις μεγαλύτερες καταγεγραμμένες, παρόμοια με αυτές της Ιταλίας και της Πολωνίας.
Αντίθετα, η Κύπρος παρουσιάζει πιο ισορροπημένη εικόνα, με 52% των αγοριών και 46% των κοριτσιών να δηλώνουν καλή ευημερία. Η μικρή απόκλιση φύλου παρατηρείται επίσης στην Ουκρανία, τη Γεωργία και τις Νήσους Φερόε, παρότι τα συνολικά ποσοστά διαφέρουν αισθητά.
Δραστηριότητες πρόληψης
Η πρόληψη παραμένει κρίσιμη για την αντιμετώπιση των εξαρτητικών συμπεριφορών στους εφήβους, ωστόσο οι παρεμβάσεις που εφαρμόζονται διαφέρουν σημαντικά από χώρα σε χώρα. Σύμφωνα με το ESPAD 2024, το 72% των μαθητών στην Ευρώπη δηλώνει ότι έχει συμμετάσχει σε τουλάχιστον μία προληπτική δράση τα τελευταία δύο χρόνια.
Στην Ελλάδα, η συμμετοχή αγγίζει επίσης το 72%, όμως τα θέματα που καλύπτονται παραμένουν ανισοβαρή. Μόνο 31% των μαθητών δηλώνει ότι έχει λάβει ενημέρωση για παράνομες ουσίες, ενώ 49% για το αλκοόλ και 38% για τον καπνό. Οι μη σχετιζόμενοι με ουσίες κίνδυνοι, όπως ο τζόγος, το gaming και η προβληματική χρήση διαδικτύου, καλύπτονται ακόμα πιο σπάνια (μόλις 28% κατά μέσο όρο στην Ευρώπη).
Στη Σλοβακία και την Ουγγαρία, τα ποσοστά συμμετοχής σε εκδηλώσεις ευαισθητοποίησης υπερβαίνουν το 70%, ενώ η Κύπρος, παρότι δεν διαθέτει συνολικό ποσοστό συμμετοχής, καταγράφει από τα χαμηλότερα ποσοστά συμμετοχής σε εκδηλώσεις για τα καπνικά προϊόντα (22%).
Πέρα από τις απλές ενημερωτικές εκδηλώσεις, η έρευνα εξετάζει για πρώτη φορά τη συμμετοχή σε διαδραστικά προγράμματα με στόχο την ανάπτυξη κοινωνικών και προσωπικών δεξιοτήτων ή γραμματισμό στα μέσα (media literacy). Τα ποσοστά συμμετοχής διαφέρουν αισθητά: στη Φινλανδία, τη Μάλτα και την Ισπανία, πάνω από 70% των μαθητών συμμετέχει σε τέτοιου τύπου παρεμβάσεις. Στον αντίποδα, στη Σουηδία και τις Νήσους Φερόε, η συμμετοχή δεν ξεπερνά το 36%. Αναλυτικά, οι πιο συχνές διαδραστικές παρεμβάσεις αφορούν:
- Κοινωνικές δεξιότητες (41% συμμετοχή στην Ευρώπη)
- Media literacy (40%)
- Προσωπική ενδυνάμωση και διαχείριση καταστάσεων (36%)
Σε όλες τις κατηγορίες, τα κορίτσια συμμετέχουν συχνότερα από τα αγόρια (60% έναντι 51%), επιβεβαιώνοντας μια σταθερή τάση εμπλοκής τους σε δράσεις πρόληψης.
Η εν λόγω έκθεση επισημαίνει ότι, ενώ οι εκδηλώσεις ενημέρωσης είναι πιο διαδεδομένες στην ανατολική Ευρώπη, οι πιο αποτελεσματικές παρεμβάσεις -με έμφαση στις δεξιότητες και τη διαδραστικότητα -υλοποιούνται κυρίως σε χώρες της δυτικής και νότιας Ευρώπης. Η έρευνα καταλήγει με μια ισχυρή σύσταση προς τα κράτη: να ενισχύσουν τις εθνικές στρατηγικές πρόληψης με τεκμηριωμένες μεθόδους, διατομεακή συνεργασία και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό.
Διαβάστε επίσης
Με ψυχικές διαταραχές 1 στους 4 εφήβους στην Ελλάδα – Ο ΠΟΥ προειδοποιεί
