Υπάρχουν αυτοί που ουρλιάζουν επειδή χτύπησαν το δάχτυλό τους σε μια επιφάνεια. Απ’ την άλλη, όμως, υπάρχουν κι εκείνοι που αγωνίζονται, για παράδειγμα, να ολοκληρώσουν έναν αγώνα με σπασμένο σαγόνι. Και το ερώτημα είναι: Τι είναι αυτό που κάνει έναν άνθρωπο να σπεύδει στα επείγοντα για έναν πονοκέφαλο κι έναν άλλο να συνεχίζει να εργάζεται ενώ έχει τραυματιστεί σοβαρά; Η απάντηση βρίσκεται στη συναρπαστική, πολύπλευρη επιστήμη του πόνου – και τους ισχυρούς τρόπους με τους οποίους ο εγκέφαλός μας τον ερμηνεύει.
Το παράδειγμα του John Sattler
Στον μεγάλο τελικό ράγκμπι το 1970, λίγα λεπτά μετά την έναρξη, ένα βίαιο χτύπημα κατά του αρχηγού των South Sydney Rabbitohs, John Sattler, του έσπασε το σαγόνι σε τρία σημεία. Το πρόσωπό μάτωσε και το σαγόνι του «κρέμασε» με αφύσικο τρόπο. Ο ίδιος, όμως, αρνήθηκε να εγκαταλείψει τον αγωνιστικό χώρο. Έπαιξε και τα 77 εναπομείναντα λεπτά, οδηγώντας τελικά την ομάδα του στη νίκη. Τα πρωτοσέλιδα της επόμενης ημέρας τον χαρακτήρισαν ως ο «ήρωας με το σπασμένο σαγόνι», ενώ η εμβληματική εικόνα του Sattler, αιμόφυρτου και μελανιασμένου, έγινε σύμβολο στωικότητας και ανθεκτικότητας.
Τι πραγματικά σημαίνει πόνος;
Ο πόνος δεν είναι απλώς μια σωματική αίσθηση. Είναι, ουσιαστικά, ένα προστατευτικό σύστημα συναγερμού: Μας παρακινεί να αποσυρθούμε από τον κίνδυνο, να ξεκουραστούμε και να θεραπευτούμε.
Ο Lorimer Moseley, καθηγητής κλινικών νευροεπιστημών στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Αυστραλίας, θυμάται την περίπτωση ενός ασθενούς, που μπήκε στα Επείγοντα έχοντας ένα σφυρί σφηνωμένο στο λαιμό του. Ο άνδρας ήταν απόλυτα ψύχραιμος παρά το σοκαριστικό τραυματισμό του… μέχρι που χτύπησε το γόνατό του στο τραπέζι και άρχισε να ουρλιάζει.
Εύλογα, λοιπόν, αναρωτιέται κανείς: Πώς γίνεται να διαχειρίζεται ένα τόσο σοβαρό τραύμα με ψυχραιμία, αλλά να υποφέρει από ένα αμελητέο χτύπημα; «Ο πόνος μας παρακινεί να προστατεύσουμε τον εαυτό μας. Αλλά αν ήδη κάνουμε αυτό που ο εγκέφαλος θεωρεί απαραίτητο για να επιβιώσουμε, μπορεί να χαμηλώσει αυτόν τον συναγερμό», απαντά ο δρ. Moseley.
Σε καταστάσεις υψηλού ρίσκου -όπως τα πεδία μάχης ή οι αθλητικοί τελικοί- ο εγκέφαλος μπορεί να αποσιωπήσει τον πόνο, για να δώσει προτεραιότητα στην επιβίωση ή την επίτευξη. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό νευρολογικό τέχνασμα, μια απόδειξη του πόσο βαθιά το πλαίσιο και η αντίληψη επηρεάζουν τις εμπειρίες μας.
Ο ρόλος του εγκεφάλου στον πόνο
Ο Michael Nicholas, διευθυντής του Ερευνητικού Ινστιτούτου Διαχείρισης Πόνου του Πανεπιστημίου του Σίδνεϊ, σημειώνει ότι συχνά υπερεκτιμούμε τη σχέση μεταξύ τραυματισμού και αντιλαμβανόμενου πόνου. «Υπάρχει η γενική πεποίθηση ότι μεγαλύτερη βλάβη ισοδυναμεί με περισσότερο πόνο. Αυτό δεν ισχύει απαραίτητα», λέει. Αυτή η παρανόηση έχει τις ρίζες της στον ιστορικό διαχωρισμό νου και σώματος. Στη δυτική σκέψη, ο πόνος θεωρήθηκε ένα καθαρά σωματικό φαινόμενο, άποψη που έχει πλέον απορριφθεί από τη σύγχρονη επιστήμη.
Η επεξεργασία του πόνου γίνεται πάντα στον εγκέφαλο. Κυριολεκτικά, ο πόνος προέρχεται από εκεί, ακόμη κι όταν η αιτία είναι σωματική.
Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Melissa Day, από το Πανεπιστήμιο του Queensland, εξηγεί: «Δεν είναι μόνο τι μας συμβαίνει – αλλά το πώς αξιολογούμε αυτό που μας συμβαίνει». Αν πιστεύουμε ότι ο πόνος δεν είναι επικίνδυνος, είναι λιγότερο πιθανό να τον βιώσουμε ως σοβαρό. Αντίθετα, το άγχος και η καταστροφική σκέψη μπορούν να αυξήσουν δραματικά τον πόνο.
Η προσοχή παίζει επίσης καθοριστικό ρόλο. Σε στιγμές άγχους ή συγκέντρωσης, ο εγκέφαλος υποβαθμίζει τον πόνο. Αυτό εξηγεί πώς κορυφαίοι αθλητές συχνά δεν αισθάνονται τραυματισμούς παρά μόνο μετά το τέλος του παιχνιδιού. Οι ενδορφίνες και οι ορμόνες του στρες, όπως η αδρεναλίνη, καταστέλλουν τα σήματα πόνου, για να μας βοηθήσουν να λειτουργήσουμε εκείνη τη στιγμή.
Φύλο, ιστορικό και προσδοκίες
Υπάρχουν βιολογικές και κοινωνικές διαφορές στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουν τον πόνο. Οι έρευνες δείχνουν ότι οι γυναίκες έχουν πιθανώς χαμηλότερα όρια πόνου λόγω ορμονικών διακυμάνσεων, ενώ οι άνδρες είναι κοινωνικά προετοιμασμένοι να ανέχονται ή να υποβαθμίζουν τον πόνο. Ενδιαφέρον έχει επίσης ότι, σύμφωνα με ερευνητικά στοιχεία, οι κοκκινομάλληδες είναι πιο ευαίσθητοι στον πόνο, λόγω ενός γονιδίου.
Η κοινωνικοοικονομική κατάσταση έχει επίσης σημασία. Τα άτομα με χαμηλότερο εισόδημα αναφέρουν περισσότερο πόνο, ενώ μελέτες δείχνουν ότι μπορεί να έχουν χαμηλότερα όρια πόνου, πιθανώς λόγω χρόνιου στρες.
Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τον πόνο μπορεί επίσης να διαμορφωθεί. Οι αθλητές αναπτύσσουν υψηλότερα όρια μέσω της προπόνησης και της νοοτροπίας. Οι άνθρωποι που επικεντρώνονται σε στόχους κι όχι σε συμπτώματα, τείνουν να ανέχονται καλύτερα τον πόνο. Ψυχολογικές τεχνικές -όπως ο διαλογισμός, η συναισθηματική ρύθμιση και η αναδιαμόρφωση των πεποιθήσεων σχετικά με τον πόνο- μπορούν να βοηθήσουν. Το ίδιο και η απόσπαση της προσοχής. Το παν, όμως, είναι το πλαίσιο: Το ίδιο άτομο αντιδρά πολύ διαφορετικά σε παρόμοιο πόνο, ανάλογα με τις περιστάσεις.
Όπως σημειώνει η Melissa Day, «οι καλύτερες στρατηγικές αντιμετώπισης διαφέρουν μεταξύ ατόμων και καταστάσεων. Αν μπορείτε να αλλάξετε την εστίασή σας και να ρυθμίσετε τα συναισθήματά σας, είναι πιο πιθανό να ανεχτείτε καλύτερα τον πόνο». «Είναι ο ίδιος ο άνθρωπος που προκαλεί τον πόνο και που τον ανέχεται», συμπληρώνει ο δρ. Moseley. Αυτό που νιώθουμε και το πόσο το νιώθουμε είναι μια πολύπλοκη, διαρκώς μεταβαλλόμενη εξίσωση βιολογίας, ψυχολογίας και πλαισίου.
Διαβάστε επίσης
Μουσικοθεραπεία: Οι νότες που απαλύνουν τον σωματικό πόνο και «γιατρεύουν» την ψυχή
Η μωρουδίστικη στάση που διώχνει το άγχος και τον πόνο της μέσης
