Μικροπλαστικά: Ο νο1 «αόρατος» κίνδυνος που καταλήγει στο πιάτο μας – Ποιος είναι ο δεύτερος επικίνδυνος ρύπος

*Γράφει ο κ. Γεώργιος Ζακυνθινός, καθηγητής Τεχνολογίας, Ασφάλειας και Ανάπτυξης Λειτουργικών Τροφίμων και Υγειοπροστατευτικών Προϊόντων στη Δημόσια Υγεία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

Τα μικροπλαστικά και οι χημικές ουσίες από αντηλιακά αποτελούν δύο από τους σημαντικότερους σύγχρονους ρύπους των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. Η συσσώρευσή τους οδηγεί σε εκτεταμένες επιπτώσεις στη θαλάσσια ζωή, στη διατροφική αλυσίδα και στην ανθρώπινη υγεία.

Η ρύπανση από μικροπλαστικά έχει λάβει παγκόσμιες διαστάσεις και αναγνωρίζεται πλέον ως μία από τις μεγαλύτερες απειλές για τα θαλάσσια οικοσυστήματα. Παράλληλα, τα αντηλιακά και ειδικά τα χημικά φίλτρα UV που περιέχουν, θεωρούνται σημαντικός παράγοντας θαλάσσιας ρύπανσης, συμβάλλοντας στη χημική τοξικότητα του νερού και στη βιοσυσσώρευση. Η αλληλεπίδραση μικροπλαστικών – χημικών φίλτρων – θαλάσσιας ζωής δημιουργεί πολύπλοκα τοξικά φαινόμενα που επηρεάζουν άμεσα και έμμεσα τον άνθρωπο.

Μικροπλαστικά: προέλευση και χημική ταυτότητα

• Τα μικροπλαστικά (<5 mm) ταξινομούνται σε:
• Πρωτογενή, δηλαδή σωματίδια που κατασκευάζονται εξαρχής σε μικρές διαστάσεις.
• Δευτερογενή, τα οποία δημιουργούνται από τη διάσπαση μεγαλύτερων πλαστικών αντικειμένων.

Κύριοι τύποι μικροπλαστικών

Πολυαιθυλένιο (PE): Χαμηλής ή υψηλής πυκνότητας. Ιδιαίτερα σταθερό∙ προσροφά οργανικούς ρύπους.

Πολυπροπυλένιο (PP): Φωτοευαίσθητο∙ ανιχνεύεται πλέον και στο ανθρώπινο αίμα.

Πολυστυρένιο (PS): Περιέχει στυρένιο, ύποπτο καρκινογόνο.

Πολυβινυλοχλωρίδιο (PVC): Περιέχει φθαλικούς εστέρες (phthalates), ισχυρούς ενδοκρινικούς διαταράκτες.

PET/πολυεστέρας: Κύρια πηγή μικροϊνών από ρούχα.

Αυτά τα πολυμερή δρουν ως «φορείς ρύπων», προσροφώντας PCBs (Πολυχλωριωμένα Διφαινύλια ή Πολυχλωριωμένοι Διφαινυλαιθέρες) μια ομάδα επίμονων οργανικών ρύπων (POPs), εξαιρετικά τοξικών και βιοσυσσωρεύσιμων. Συνδέονται με καρκίνο, ενδοκρινική διαταραχή, νευρολογική βλάβη και ανοσοκαταστολή. Προσροφώνται συχνά πάνω στα μικροπλαστικά, αυξάνοντας την τοξικότητά τους.

Επίσης με PAHs (Polycyclic Aromatic Hydrocarbons, Πολυκυκλικοί Αρωματικοί Υδρογονάνθρακες ή απλά Πολυκυκλικοί Υδρογονάνθρακες), μια άλλη ομάδα αρωματικών ενώσεων που σχηματίζονται από καύση πετρελαίου, ξύλου, καυσίμων και βιομηχανικές διεργασίες. Πολλά PAHs είναι αποδεδειγμένα καρκινογόνα, μεταλλαξιογόνα και τοξικά για τους θαλάσσιους οργανισμούς. Προσκολλώνται στα μικροπλαστικά και εισέρχονται στη διατροφική αλυσίδα, μαζί με βαρέα μέταλλα και φυτοφάρμακα.

Ρύπανση από αντηλιακά: χημική σύνθεση και περιβαλλοντική συμπεριφορά

Η αυξημένη χρήση αντηλιακών και η άμεση έκπλυση των προϊόντων στο νερό οδηγούν σε υψηλές συγκεντρώσεις χημικών φίλτρων σε παράκτιες περιοχές, κυρίως κατά τις τουριστικές περιόδους.

Κύρια χημικά φίλτρα και επιπτώσεις

– Oxybenzone (BP-3), Οξυβενζόνη ή Βενζοφαινόνη-3
Περιγραφή: Ισχυρός ενδοκρινικός διαταράκτης∙ προκαλεί λεύκανση κοραλλιών, βλάβες DNA και οξειδωτικό στρες στα θαλάσσια είδη.

–Octocrylene, Οκτοκρυλένιο
Περιγραφή: Συσσωρεύεται στον λιπώδη ιστό θαλάσσιων οργανισμών και ανθρώπων και μετατρέπεται σε βενζοφαινόνη, ένωση με πιθανή καρκινογόνο δράση.

–Octinoxate (EHMC), Οκτινοξάτη ή Αιθυλεξυλική Μεθοξυκιναμωμική
Περιγραφή: Διαταράσσει θυρεοειδικές ορμόνες, επηρεάζοντας ενδοκρινική λειτουργία∙ εξαιρετικά τοξική για το φυτοπλαγκτόν και ζωοπλαγκτόν.

–Homosalate, Ομοσαλάτη
Περιγραφή: Ενδοκρινικός διαταράκτης∙ ανιχνεύεται συχνά στο ανθρώπινο αίμα μετά από χρήση αντηλιακών.

–Avobenzone, Αβοβενζόνη ή Βουτυλομεθοξυδιβενζοϋλομεθάνιο
Περιγραφή: Αποδομείται γρήγορα με την υπεριώδη ακτινοβολία, παράγοντας τοξικά χημικά παράγωγα που επηρεάζουν θαλάσσιους οργανισμούς και δυνητικά τον άνθρωπο.

–Parabens, Παραβένες (π.χ. μεθυλοπαραβένιο, προπυλοπαραβένιο, βουτυλοπαραβένιο)
Περιγραφή: Συντηρητικά με ενδοκρινική δράση, βρέθηκαν σε θαλάσσιους οργανισμούς και στον άνθρωπο.

–Triclosan, Τρικλοζάνη
Περιγραφή: Αντιμικροβιακό συντηρητικό, τοξικό για πλαγκτόν, ενισχύει την αντοχή μικροβίων και παρουσιάζει ορμονικές επιδράσεις.

Επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον

Τα μικροπλαστικά επηρεάζουν:

• την πέψη των οργανισμών,
• την πρόσληψη θρεπτικών ουσιών,
• την επιβίωση των ιχθύων και οστρακοειδών,
• τη συμπεριφορά και τον αναπαραγωγικό κύκλο (Wright et al., 2013).

Τα χημικά αντηλιακών:

• καταστρέφουν DNA κοραλλιών,
• μειώνουν την πρωτογενή παραγωγή φυτοπλαγκτού,
• επιβραδύνουν την ανάπτυξη ψαριών (Downs et al., 2016).

Ο συνδυασμός μικροπλαστικών και αντηλιακών δημιουργεί πολλαπλασιαστική τοξικότητα όπως αναφέρθηκε.

Μεταφορά μέσω της διατροφικής αλυσίδας

Τα μικροπλαστικά καταπίνονται από πλαγκτόν, μαλάκια και ψάρια, μεταφέρονται σε θηρευτές και τελικά φτάνουν στον άνθρωπο. Έχουν καταγραφεί σε:

• θαλασσινά,
• επιτραπέζιο αλάτι,
• πόσιμο νερό,
• ανθρώπινο αίμα και πλακούντα.

Επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία

Ενδοκρινικές διαταραχές

Χημικά όπως oxybenzone, octinoxate και phthalates από PVC μιμούνται ορμόνες, επηρεάζοντας:

• αναπαραγωγική υγεία,
• θυρεοειδή,
• μεταβολισμό.

Φλεγμονή και οξειδωτικό στρες

Τα μικροπλαστικά προκαλούν:

• παραγωγή ελεύθερων ριζών,
• κυτταρική βλάβη,
• φλεγμονή.

Γαστρεντερική τοξικότητα

Επηρεάζουν:

• το μικροβίωμα του εντέρου,
• την εντερική διαπερατότητα,
• την απορρόφηση θρεπτικών συστατικών.

Νευροτοξικότητα

Οξειδωτικό στρες και χημικά πρόσθετα συνδέονται με νευροεκφυλιστικές αλλαγές.

Αναπνευστικές επιπτώσεις

Μικροΐνες από πολυεστέρα εισπνέονται και προκαλούν φλεγμονή και πιθανή ίνωση.

Κίνδυνοι για την εγκυμοσύνη

Τα μικροπλαστικά έχουν βρεθεί στον πλακούντα, συνδεόμενα με φλεγμονή και πιθανή διαταραχή της εμβρυϊκής ανάπτυξης.

Διατροφική προστασία του καταναλωτή: Τι πρέπει να προσέχει

Η παρουσία μικροπλαστικών, επίμονων οργανικών ρύπων (PCBs, PAHs), βαρέων μετάλλων και χημικών από αντηλιακά στη θάλασσα δημιουργεί σημαντικές προκλήσεις για τη διατροφική ασφάλεια. Η προστασία του καταναλωτή απαιτεί συνδυασμό σωστής επιλογής τροφίμων, γνώσης προέλευσης, κατάλληλων πρακτικών κατανάλωσης και ενημέρωσης σχετικά με πιθανές πηγές ρύπανσης.

Ακολουθούν τα βασικά σημεία που πρέπει να προσέχει ο καταναλωτής.

Επιλογή θαλασσινών από ασφαλείς περιοχές

• Προτίμηση προϊόντων από περιοχές με πιστοποιημένη χαμηλή ρύπανση.
• Προτίμηση ελληνικών προϊόντων από περιοχές που παρακολουθούνται από ΕΦΕΤ και Περιφέρειες.
• Αποφυγή αλιευμάτων από κλειστούς κόλπους, περιοχές με έντονη βιομηχανική δραστηριότητα ή μαρίνες.

Προσοχή: Τα φίλτρα οστρακοειδών (μύδια, στρείδια) συσσωρεύουν περισσότερα μικροπλαστικά γιατί τρέφονται με φιλτράρισμα.

Προσοχή στα μικρά ψάρια και οστρακοειδή

Τα μικροπλαστικά εισχωρούν εύκολα:

• σε μύδια και στρείδια,
• σε μικρά ψάρια που καταπίνονται ολόκληρα (σαρδέλα, γαύρος).

Για μεγαλύτερα ψάρια (π.χ. ξιφίας, τόνος) η ρύπανση αφορά περισσότερο βαρέα μέταλλα αλλά λιγότερο μικροπλαστικά.

Αφαίρεση εντοσθίων σε μικρά ψάρια

Το μεγαλύτερο ποσοστό μικροπλαστικών βρίσκεται στο γαστρεντερικό σύστημα.

Άρα:

• Αφαίρεση εντοσθίων → μειώνει την έκθεση έως και 60%.
• Αποφυγή κατανάλωσης κεφαλιού, εντοσθίων και δέρματος σε μικρά είδη.

Προσεκτική χρήση αντηλιακών πριν το μπάνιο

Οι καταναλωτές πρέπει να προτιμούν:

• αντηλιακά με φυσικά φίλτρα (διοξείδιο του τιτανίου TiO₂ και οξείδιο του ψευδαργύρου ZnO, μη νανο),
• προϊόντα χωρίς oxybenzone, octinoxate, octocrylene, parabens, triclosan.

Επιπλέον:

• Να αποφεύγεται η άμεση είσοδος στο νερό αμέσως μετά την επάλειψη.
• Προτίμηση προϊόντων με σήμανση “reef-safe” (αν και δεν είναι πάντα 100% αξιόπιστη).

Προσοχή σε πλαστικές συσκευασίες τροφίμων

Ο καταναλωτής πρέπει να επιλέγει τρόφιμα με λιγότερη επαφή με πλαστικό:

• Προτίμηση γυάλινων συσκευασιών.
• Αποφυγή θέρμανσης φαγητού σε πλαστικά δοχεία (ιδίως PP, PS).
• Μη κατανάλωση τροφίμων που έχουν εκτεθεί στον ήλιο μέσα σε πλαστικό.

Επιλογή νερού και ποτών σε γυάλινη συσκευασία

Μελέτες δείχνουν ότι το νερό σε πλαστικά μπουκάλια μπορεί να περιέχει 100.000–1.000.000 μικροσωματίδια ανά λίτρο (κυρίως nanoplastics).

Η κατανάλωση νερού σε γυάλινη συσκευασία μειώνει δραστικά την έκθεση.

Πλύσιμο και προετοιμασία τροφίμων

• Kαλό πλύσιμο ψαριών και θαλασσινών.
• Προτίμηση ψησίματος ή βρασμού που βοηθά στην απομάκρυνση επιφανειακών ρύπων.
• Αποφυγή κατανάλωσης νωπών οστρακοειδών από αμφίβολες περιοχές.

Έλεγχος προέλευσης και πιστοποίησης

Ο καταναλωτής πρέπει να επιλέγει προϊόντα με:

• ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ/AGROcert,
• ΠΟΠ/ΠΓΕ,
• ISO 22000 / HACCP,
• έλεγχο από ΕΦΕΤ.

Ενημέρωση για προϊόντα που συσσωρεύουν ρύπους

Μεγαλύτερη προσοχή χρειάζεται σε:

• μύδια/στρείδια (συσσώρευση μικροπλαστικών),
• ξιφία, τόνους, καρχαριοειδή (συσσώρευση μεθυλυδραργύρου),
• ψάρια βυθού σε περιοχές με βαριά ρύπανση.

Μείωση πλαστικών στην καθημερινότητα

• Αποφυγή πλαστικών μιας χρήσης.
• Πλύσιμο ρούχων σε χαμηλές θερμοκρασίες με φίλτρο μικροϊνών.
• Χρήση υφασμάτινης ή μεταλλικής παγουρίτσας (όχι πλαστικής).

Συμπέρασμα

Η παγκόσμια εξάπλωση μικροπλαστικών και χημικών ουσιών από αντηλιακά αναδεικνύεται ως ένα από τα πλέον σοβαρά προβλήματα ρύπανσης των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. Οι χημικές ενώσεις που χρησιμοποιούνται σε αντηλιακά—όπως η οξυβενζόνη, η οκτοκρυλένη, η οκτινοξάτη, η ομοσαλάτη, η αβοβενζόνη, καθώς και οι παραβένες και η τρικλοζάνη—παρουσιάζουν ισχυρές ενδοκρινικές, κυτταροτοξικές και νευροτοξικές δράσεις.

Η απελευθέρωση αυτών των ουσιών στο θαλάσσιο νερό, ιδιαίτερα σε τουριστικά οικοσυστήματα, οδηγεί σε άμεσες αλλά και βιοσυσσωρευτικές επιπτώσεις στη θαλάσσια ζωή, συμπεριλαμβανομένης της λεύκανσης κοραλλιών, της παρεμπόδισης της ανάπτυξης πλαγκτόν και της μεταβολής της αναπαραγωγικής λειτουργίας των οργανισμών.

Τα μικροπλαστικά λειτουργούν ως φορείς αυτών των ουσιών, προσροφούν οργανικούς ρύπους, βαρέα μέταλλα και υποπροϊόντα αντηλιακών και τα μεταφέρουν σε ανώτερα τροφικά επίπεδα της διατροφικής αλυσίδας. Κατά συνέπεια, η βιοσυσσώρευση τοξικών μιγμάτων (microplastic–pollutant complexes) οδηγεί στη διείσδυση στο ανθρώπινο σώμα μέσω της κατανάλωσης θαλασσινών, αλλά και μέσω της εισπνοής και του δέρματος.

Οι επιπτώσεις στην υγεία περιλαμβάνουν ενδοκρινικές διαταραχές, διαταραχές θυρεοειδούς, οξειδωτικό στρες, φλεγμονώδεις βλάβες, πιθανές καρκινογενέσεις, νευροτοξικότητα και ανοσολογική δυσλειτουργία. Επιπλέον, πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι μικροπλαστικά και χημικά από αντηλιακά έχουν βρεθεί σε αίμα, πλακούντα και μητρικό γάλα, υποδηλώνοντας πιθανό κίνδυνο για εμβρυϊκή ανάπτυξη και υγεία νεογνών.

Συνολικά, τα ευρήματα υποδεικνύουν την ανάγκη για άμεση θεσμική δράση, απαγόρευση συγκεκριμένων ενδοκρινικών διαταρακτών, ενίσχυση της έρευνας για «reef-safe»( ο όρος σημαίνει «ασφαλές για τους υφάλους» και κάνει αναφορά ότι το αντηλιακό περιέχει μόνο ορυκτά συστατικά που μπλοκάρουν την υπεριώδη ακτινοβολία. Επομένως, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τα συστατικά στην ετικέτα για να βεβαιωθούμε ότι δεν περιλαμβάνονται ουσίες και σωματίδια που βλάπτουν τους υφάλους), μια ενέργεια για τα αντηλιακά και εφαρμογή πολιτικών περιορισμού μικροπλαστικών. Η μετάβαση σε ορυκτά φίλτρα (ZnO και TiO₂) και η ευαισθητοποίηση των καταναλωτών αποτελούν κρίσιμα βήματα για την προστασία τόσο των θαλάσσιων οικοσυστημάτων όσο και της ανθρώπινης υγείας.

Διαβάστε επίσης

Πού κρύβονται τα μικροπλαστικά στο σπίτι – Top tips για να τα αποφύγουμε

Εννέα τρόφιμα που (δεν φανταζόσασταν ότι) είναι γεμάτα μικροπλαστικά – Tips προστασίας

Μικροπλαστικά ανιχνεύθηκαν σε πολλά ροφήματα – Ποιο είχε τα περισσότερα