Τα ζητήματα αξιοπιστίας, εμπιστοσύνης στους θεσμούς, επικοινωνίας και πληροφόρησης, και της συνακόλουθης δημιουργίας διστακτικότητας προς τον εμβολιασμό τέθηκαν στο επίκεντρο της παρουσίασης της καθηγήτρια Βιοηθικής του ETH Zürich, Έφη Βαγενά.
Είναι σημαντική η πηγή προέλευσης της διστακτικότητας απέναντι στον εμβολιασμό. Πρέπει να δοθεί έμφαση στο διάλογο με τους ανθρώπους ως προς το γιατί υπάρχει διστακτικότητα.
Η σχέση ανάμεσα στην ατομική ελευθερία και το συλλογικό καλό βρίσκεται στον πυρήνα των σύγχρονων ηθικών διλημμάτων γύρω από τον εμβολιασμό. Η καθηγήτρια Βιοηθικής του ETH Zürich, Έφη Βαγενά, αναλύει το πώς η πανδημία, η παραπληροφόρηση και η κρίση εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς έχουν αναδιαμορφώσει το τοπίο της δημόσιας υγείας και τη στάση της κοινωνίας απέναντι στα εμβόλια.
Η αυτονομία του ατόμου και τα όριά της
Η έννοια της αυτονομίας, θεμελιώδης για τη βιοηθική, εκφράζει το δικαίωμα του ατόμου να αποφασίζει για το σώμα και τη ζωή του. Η ελευθερία επιλογής αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα, όμως έρχεται αντιμέτωπη με την ηθική υποχρέωση φροντίδας προς τους άλλους.
Το ερώτημα που τίθεται είναι: πότε η αυτονομία μπορεί να περιορίζεται; Στην περίπτωση του εμβολιασμού, η απάντηση σχετίζεται με τη βλάβη προς τρίτους. Η δημόσια υγεία στηρίζεται στην αρχή της πρόληψης της βλάβης και στη δίκαιη συμμετοχή όλων στη διατήρηση των συλλογικών αγαθών, όπως η ανοσία της αγέλης.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επανεμφάνιση της ιλαράς στις Η.Π.Α. στις αρχές του 2025. Ενώ η νόσος είχε εξαλειφθεί ως ενδημική το 2000, τα δεδομένα του CDC έδειξαν ότι το 92% των κρουσμάτων αφορούσε ανεμβολίαστα άτομα ή άτομα με άγνωστο εμβολιαστικό καθεστώς, κυρίως σε κοινότητες με χαμηλή κάλυψη. Το γεγονός ανέδειξε πώς η ατομική επιλογή μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες για τη δημόσια υγεία.
Από την κλινική ηθική στη συλλογική ευθύνη
Η δημόσια υγεία και η ατομική κλινική φροντίδα αποτελούν δύο όψεις της ίδιας ηθικής πραγματικότητας. Η πρώτη εστιάζει στη συλλογική ευθύνη, ενώ η δεύτερη στην αυτονομία και την εκτίμηση κινδύνου-οφέλους σε ατομικό επίπεδο.
Η πανδημία COVID-19 έδειξε ότι η προστασία του συνόλου μπορεί να απαιτεί περιορισμούς στην προσωπική επιλογή. Η ατομική ελευθερία δεν αναιρείται, αλλά επαναπροσδιορίζεται ως μέσο προάσπισης του συλλογικού καλού, μέσα από την πρόληψη μεγαλύτερης βλάβης και την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής.
Αξιοπιστία και εμπιστοσύνη
Η εμπιστοσύνη προς την επιστήμη και τους θεσμούς είναι θεμέλιο της επιτυχίας των εμβολιαστικών προγραμμάτων. Η ιστορία, ωστόσο, έχει δείξει πόσο εύθραυστη μπορεί να είναι.
Η μελέτη του 1998, που συνέδεσε λανθασμένα το εμβόλιο MMR με τον αυτισμό, οδήγησε σε δραματική πτώση των ποσοστών εμβολιασμού και σε αναζωπύρωση επιδημιών. Παρότι μεταγενέστερη, μεγάλης κλίμακας μελέτη του 2002 (με 500.000 παιδιά) διέψευσε πλήρως τη θεωρία, η ζημιά στην κοινωνική εμπιστοσύνη είχε ήδη γίνει — ένα «χαρτί» που στοίχισε είκοσι χρόνια παραπληροφόρησης.
Η κλινική τεκμηρίωση αποτελεί ηθική προϋπόθεση για ενημερωμένες αποφάσεις. Όταν τα δεδομένα είναι σαφή και ισχυρά, όπως στην περίπτωση του εμβολίου HPV, η επικοινωνία είναι θετική και η αποδοχή υψηλή. Αντίθετα, περιορισμένα δεδομένα –όπως συμβαίνει συχνά με εμβολιασμούς κατά την εγκυμοσύνη– οδηγούν σε αντικρουόμενα μηνύματα και χαμηλότερη εμπιστοσύνη.
Η εμπιστοσύνη στους θεσμούς –κρατικούς, επιστημονικούς ή υγειονομικούς– αποδεικνύεται καθοριστική. Όπως δείχνουν οι μελέτες (Petersen et al., 2021), η αμφιβολία για τις αρχές συχνά συνοδεύεται από αυξημένη αποδοχή θεωριών συνωμοσίας και μειωμένη διάθεση εμβολιασμού.
Επικοινωνία και πληροφόρηση
Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι ουδέτερα. Διαδραματίζουν διττό ρόλο: αποτελούν πηγές τεκμηριωμένης πληροφόρησης, αλλά και εστίες δυσπιστίας και παραπληροφόρησης.
Πριν από την πανδημία COVID-19, η απουσία οργανωμένων πολιτικών για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης στα ψηφιακά μέσα άφησε χώρο για τη διάδοση ψευδών ειδήσεων. Σε περιόδους κοινωνικής αβεβαιότητας, η επίδραση των ΜΜΕ και των κοινωνικών δικτύων εντείνεται, επηρεάζοντας καθοριστικά τις στάσεις του κοινού απέναντι στους εμβολιασμούς.
Διστακτικότητα απέναντι στον εμβολιασμό
Η λεγόμενη vaccine hesitancy δεν είναι νέο φαινόμενο. Από τις γελοιογραφίες του 19ου αιώνα που σατίριζαν τα πρώτα εμβόλια μέχρι τα βίντεο του TikTok στη σύγχρονη εποχή, οι ίδιες ανησυχίες εκφράζονται με διαφορετικά μέσα.
Η κατανόηση της διστακτικότητας απαιτεί προσέγγιση πολλαπλών επιπέδων: πολιτισμικό, κοινωνικό, πολιτικό και θρησκευτικό. Κάθε πλαίσιο επιδρά στη διαμόρφωση των πεποιθήσεων και των φόβων γύρω από τα εμβόλια.
Επιταγές του μέλλοντος: Διάλογος και Δημόσια Διαβούλευση
Το μέλλον της δημόσιας υγείας προϋποθέτει ενίσχυση της διαφάνειας, του διαλόγου και της συμμετοχής.
Η φαρμακοεπαγρύπνηση (pharmacovigilance), τα ψηφιακά εργαλεία για την υποστήριξη της χορήγησης εμβολίων, οι θεσμοθετημένοι μηχανισμοί συναίνεσης και η διατομεακή συνεργασία αποτελούν βασικούς άξονες για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης.
Πάνω απ’ όλα, χρειάζεται μετάβαση από τη λογική της πειθούς στη λογική του διαλόγου. Η επικοινωνία για τον εμβολιασμό δεν μπορεί να βασίζεται μόνο στην ενημέρωση, αλλά στην αμφίδρομη κατανόηση και στην ενδυνάμωση των πολιτών.
Συμπέρασμα
Η βιοηθική του εμβολιασμού δεν αφορά απλώς την ιατρική πράξη, αλλά τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αντιλαμβάνεται την ευθύνη, την εμπιστοσύνη και τη φροντίδα. Στον κόσμο μετά την πανδημία, η ισορροπία ανάμεσα στην ατομική αυτονομία και το συλλογικό καλό παραμένει το κεντρικό ηθικό στοίχημα.
