Άδεια πόλη. Απόκοσμη ησυχία. Ο αέρας βαραίνει, πριν ακουστεί ο πρώτος υπόκωφος στεναγμός. Και τότε, πίσω από τη γωνία, ένα πλήθος από παραμορφωμένα, μολυσμένα πλάσματα αρχίζει να ξεπροβάλλει. Ένα γνώριμο σκηνικό για τους λάτρεις των ταινιών τρόμου ή και δράσης. Ο ήρωας, μόνος σε έναν έρημο κόσμο, αναζητά απαντήσεις: Τι πήγε στραβά; Πώς ξεκίνησε; Μπορεί να σωθεί κανείς;
Κλασικό κινηματογραφικό τέρας, το ζόμπι γνώρισε -και εξακολουθεί να γνωρίζει -τεράστια απήχηση, ακόμη και σε θεατές που δεν είναι «φαν του είδους». Κάτι στη φιγούρα του, κάτι στο αργό του βάδισμα, αγγίζει έναν βαθύτερο συλλογικό φόβο. Ίσως γιατί, πίσω από το φανταστικό, υπάρχει κάτι πολύ αληθινό: η διαρκής παγκόσμια ανησυχία κάθε εποχής -η Μεγάλη Ύφεση, η κλιματική αλλαγή, οι τρομοκρατικές επιθέσεις, οι πόλεμοι, η πανδημία. Ο φόβος για κοινωνική κατάρρευση, για μια «μόλυνση» που εξαπλώνεται ανεξέλεγκτα.
Κάπως έτσι, το ζόμπι έπαψε να είναι απλώς ένα τέρας. Έγινε μεταφορά για κάθε δημόσια υγειονομική κρίση. Όπως επισημαίνει ο Tom Duszynski, επιδημιολόγος δημόσιας υγείας (και ερασιτέχνης ιστορικός των ζόμπι) από το Indiana University, στο The Conversation, τα ερωτήματα που θέτουν οι ήρωες των ταινιών τρόμου είναι ακριβώς τα ίδια που κάνουν και οι επιστήμονες, όταν ξεσπά μια επιδημία: Πώς ξεκίνησε; Πόσοι έχουν μολυνθεί; Πώς μπορούμε να το περιορίσουμε;
Δεν είναι τυχαίο ότι το 2011, τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) δημοσίευσαν έναν επίσημο «Οδηγό ετοιμότητας για αποκάλυψη ζόμπι», εξηγώντας ότι η προετοιμασία για ένα τέτοιο υποθετικό σενάριο μπορεί να βοηθήσει τους πολίτες να ανταποκριθούν σε κάθε είδους μεγάλη κρίση, από πανδημία μέχρι φυσική καταστροφή. Το ζόμπι, τελικά, δεν είναι απλώς ένα κινηματογραφικό εύρημα. Είναι ένα ισχυρό εργαλείο εκπαίδευσης στη δημόσια υγεία.
Από το «Έπος του Γκιλγκαμές» ως το Χόλυγουντ
Η ιδέα του νεκρού που επιστρέφει στη ζωή είναι τόσο παλιά όσο και ο ίδιος ο ανθρώπινος φόβος. Πολύ πριν εφευρεθούν οι όροι «μικρόβιο» και «επιδημιολογία», οι κοινωνίες προσπαθούσαν να εξηγήσουν τον κόσμο μέσα από θρύλους και μεταφυσικές αφηγήσεις. Η αρχαιότερη γνωστή αναφορά σε πλάσματα τύπου ζόμπι εντοπίζεται στο «Έπος του Γκιλγκαμές» (2000-1100 π.Χ.). Εκεί, η θεά Ιστάρ, εξοργισμένη από την απόρριψη του Γκιλγκαμές, υπόσχεται: «θα αναστήσω τους νεκρούς για να καταβροχθίσουν τους ζωντανούς. Θα κάνω τους νεκρούς να ξεπεράσουν τους ζωντανούς σε αριθμό».
Η ιδέα αυτή (των νεκρών που υπερνικούν τους ζωντανούς) θυμίζει έντονα το σενάριο μιας ανεξέλεγκτης επιδημίας, όπου οι ασθενείς ξεπερνούν αριθμητικά τους υγιείς. Και φυσικά, το Χόλυγουντ αξιοποίησε στο έπακρο αυτόν τον φόβο. Ωστόσο, υπάρχει ένα σημείο που χρήζει προσοχής: δεν γίνεται αναφορά στη λέξη «ζόμπι».
Στην ταινία «Η Νύχτα των Ζωντανών Νεκρών», η λέξη ζόμπι δεν αναφέρεται ποτέ, αλλά τα πλάσματα αποκαλούνται «σαρκοφάγοι». Αντίστοιχα, στο «28 Ημέρες Μετά», οι «μολυσμένοι» αντικαθιστούν τα παραδοσιακά τέρατα με ένα πιο ρεαλιστικό σενάριο ιογενούς επιδημίας. Και στις δύο περιπτώσεις, η ορολογία αντηχεί έννοιες της δημόσιας υγείας: μετάδοση, καραντίνα, περιορισμός, μόλυνση.
Όσο για την ίδια τη λέξη ζόμπι; Οι ρίζες της βρίσκονται στην Αφρική: από το «nzambi» (σημαίνει «δημιουργός» στη γλώσσα Κόνγκο) και το «ndzumbi» (σημαίνει «πτώμα» στη Μιτσόγκο της Γκαμπόν). Στην Αϊτή, μέσα από τη θρησκεία του βουντού, πήρε τη φρικιαστική μορφή που γνωρίζουμε σήμερα.
Από την Κίνα ως τη Σκανδιναβία και τη μεσαιωνική Ευρώπη
Η ιδέα του αναστημένου πτώματος δεν είναι μοναδικό προνόμιο του Χόλυγουντ ή του βουντού. Παρόμοια πλάσματα εμφανίζονται σχεδόν σε κάθε πολιτισμό και κάθε φορά αντανακλούν τον φόβο του θανάτου, της μόλυνσης ή της κοινωνικής αποσύνθεσης.
- Κίνα (δυναστεία Τσινγκ, 1644–1911): το τζιανγκσί (jiangshi), το «ζόμπι που πηδά», είναι ένα σώμα που επανέρχεται στη ζωή όταν η ψυχή του δεν μπορεί να φύγει μετά από βίαιο θάνατο. Αντί να περπατά, πηδά και τρέφεται απορροφώντας την ενέργεια qi των ζωντανών.
- Σκανδιναβία: ο ντράουγρ (draugr), ο «ξαναπερπατητής», ήταν το φάντασμα του εκδικητικού νεκρού. Μπορούσε να μολύνει τους ζωντανούς, να τους οδηγήσει στην τρέλα ή να τους φάει ζωντανούς. Οι θρύλοι αναφέρουν πως εμφανιζόταν κυρίως τον χειμώνα -μια εποχικότητα που θυμίζει ξεκάθαρα τις εποχικές εξάρσεις των λοιμώξεων.
- Μεσαιωνική Ευρώπη: τα ρέβεναντ (revenants), πτώματα που έβγαιναν από τον τάφο, συνδέθηκαν με την κακία ή την αιφνίδια βίαιη απώλεια. Οι ιερείς τα παρουσίαζαν ως έργο του Σατανά, ενώ οι κοινότητες έπαιρναν δραστικά μέτρα: τεμαχισμό και καύση. Αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι αυτές οι πρακτικές όντως εφαρμόζονταν, σαν μια πρόωρη μορφή υγειονομικής απολύμανσης του κακού.
Συμπέρασμα
Από την Ιστάρ του Γκιλγκαμές ως τα blockbuster του σινεμά, το μοτίβο είναι σταθερό: η μόλυνση εξαπλώνεται, ο πανικός κυριαρχεί, η ανθρώπινη κοινωνία δοκιμάζεται. Οι ήρωες, όπως και οι επιδημιολόγοι, καλούνται να απαντήσουν γρήγορα, πριν το «ανεξέλεγκτο» γίνει μη αναστρέψιμο. Τα ζόμπι, λοιπόν, δεν είναι απλώς μια μυθοπλασία του τρόμου. Είναι καθρέφτης της δημόσιας υγείας: μια υπενθύμιση ότι η επιβίωση (ατομική και συλλογική) εξαρτάται από την ετοιμότητα, τη συνεργασία και τη γνώση.
Διαβάστε επίσης
Συνεργασία Ευρώπης και Αφρικής με στόχο την προστασία της παγκόσμιας Υγείας
Ιστορική συμφωνία ΠΟΥ για την πρόληψη της επόμενης πανδημίας – «Κλειδί» τα εμβόλια
