Ο φόβος αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εξελικτικούς μηχανισμούς που εξασφάλισαν την επιβίωση του ανθρώπου. Κάθε φορά που οι πρόγονοί μας έρχονταν αντιμέτωποι με μια απειλή, πραγματική ή δυνητική, το συναίσθημα αυτό τους προειδοποιούσε και τους ωθούσε να δράσουν.
Δεν είναι τυχαίο ότι πρόκειται για μια ιδιαίτερα έντονη εμπειρία: οι παλμοί ανεβαίνουν, η αδρεναλίνη εκτοξεύεται και ο οργανισμός προετοιμάζεται για μάχη ή φυγή. Ωστόσο, πολλοί έχουν φανταστεί πώς θα ήταν η ζωή αν μπορούσαν να «απενεργοποιήσουν» αυτόν τον διακόπτη. Μια ζωή χωρίς φόβο.
Για λίγους ανθρώπους ανά τον κόσμο, αυτό είναι πραγματικότητα. Μια σπάνια πάθηση στερεί από τους πάσχοντες την ικανότητα να νιώθουν φόβο, επιτρέποντάς τους να κάνουν πράγματα που για τους περισσότερους μοιάζουν αδιανόητα -από extreme σπορ μέχρι την αντιμετώπιση επικίνδυνων ζώων -χωρίς καμία συναισθηματική αντίδραση.
Η περίπτωση του Jordy Cernik
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο Jordy Cernik. Προκειμένου να αντιμετωπίσει το άγχος που του προκαλούσε το σύνδρομο Cushing -μια σπάνια πάθηση που σχετίζεται με την υπερπαραγωγή κορτιζόλης -υπεβλήθη σε αφαίρεση των επινεφριδίων. Το αποτέλεσμα ξεπέρασε τις προσδοκίες: ο Cernik δεν ένιωθε πλέον φόβο. Από βουτιές στο κενό μέχρι ριψοκίνδυνα άλματα, τίποτα δεν κατάφερε να ανεβάσει τους παλμούς του.
Βέβαια, ακόμη πιο χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της σπάνιας γενετικής νόσου Urbach-Wiethe, που έχει καταγραφεί σε περίπου 400 άτομα παγκοσμίως. Η διασημότερη ασθενής είναι η SM, η οποία μελετάται από τη δεκαετία του ’80 στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβα.
Η Urbach-Wiethe και η ασθενής SM
«Δοκιμάσαμε τα πάντα για να την τρομάξουμε», αναφέρει στο BBC ο κλινικός νευροψυχολόγος Justin Feinstein. Από κλασικές ταινίες τρόμου μέχρι επισκέψεις σε στοιχειωμένα σπίτια και επαφή με φίδια και αράχνες, «το αποτέλεσμα ήταν πάντα το ίδιο: καμία αντίδραση».
Η αιτία; Μια μετάλλαξη στο γονίδιο ECM1, που οδηγεί σε καταστροφή της αμυγδαλής, δηλαδή της περιοχής του εγκεφάλου που σχετίζεται με την επεξεργασία του φόβου. Έτσι, η SM έπαψε να φοβάται. «Το εντυπωσιακό», τονίζει ο Feinstein, «είναι ότι η έλλειψη αυτή αφορά αποκλειστικά τον φόβο. Όλα τα άλλα συναισθήματα, από τη χαρά μέχρι τη λύπη, παραμένουν άθικτα».
Τα δύο «μονοπάτια» φόβου
Η περίπτωση της SM αποκάλυψε ότι ο φόβος δεν είναι ένα ενιαίο συναίσθημα. Η αμυγδαλή φαίνεται να ρυθμίζει κυρίως τον φόβο που προκαλούν οι εξωτερικές απειλές: από έναν ληστή μέχρι ένα δηλητηριώδες φίδι.
Όμως, υπάρχει και ένα δεύτερο μονοπάτι, που σχετίζεται με εσωτερικές απειλές του οργανισμού. Σε ένα πείραμα, η SM κλήθηκε να εισπνεύσει διοξείδιο του άνθρακα. Τότε, για πρώτη φορά στη ζωή της, πανικοβλήθηκε. Ο λόγος; Την αντίδραση δεν την ελέγχει η αμυγδαλή, αλλά το εγκεφαλικό στέλεχος, που ρυθμίζει αυτόματες λειτουργίες, όπως η αναπνοή.
Χρειάζεται, τελικά, ο φόβος στη σύγχρονη ζωή;
Εξελικτικά, ο φόβος ήταν ένα ανεκτίμητο εργαλείο επιβίωσης. Όπως επισημαίνει ο Feinstein, «αν καταστρέψεις την αμυγδαλή ενός ζώου και το αφήσεις στη φύση, πεθαίνει μέσα σε λίγες ώρες ή μέρες, επειδή εκτίθεται σε απειλές χωρίς άμυνα».
Ωστόσο, η SM ζει περισσότερα από 50 χρόνια χωρίς φόβο, παρότι έχει βρεθεί αρκετές φορές σε επικίνδυνες καταστάσεις. Αυτό εγείρει ένα καίριο ερώτημα: είναι πράγματι ο φόβος απαραίτητος στη σύγχρονη ζωή;
«Ίσως, τελικά, να κάνει περισσότερο κακό παρά καλό», καταλήγει ο Feinstein. «Στις δυτικές κοινωνίες, όπου οι βασικές ανάγκες επιβίωσης έχουν καλυφθεί, βλέπουμε τα επίπεδα άγχους και στρες να εκτοξεύονται. Το πρωτογενές αυτό συναίσθημα, που μας βοήθησε να επιβιώσουμε στο παρελθόν, ίσως σήμερα να μας επιβαρύνει περισσότερο απ’ όσο μας προστατεύει».
Διαβάστε επίσης
Κρίση πανικού: Τα συμπτώματα που τρομοκρατούν – Η αντιμετώπιση που σώζει
Περισσότερο στρες για τους λάτρεις του υπερφυσικού – Όχι όμως για όλους
Σεισμοφοβία: Πότε ο φόβος των σεισμών γίνεται παθολογικός – Η απλή μέθοδος που ηρεμεί
