*Γράφει η κυρία Άρτεμις Κ. Τσίτσικα, Καθηγήτρια και Εκπρόσωπο UNESCO GHE & WHO Collaborating Centre, Αναπλ. Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής ΕΚΠΑ, Επιστ. Υπεύθυνο Μονάδας Εφηβικής Υγείας, Β’ Παιδιατρική Κλινική ΕΚΠΑ – Νοσοκομείο Παίδων Π. & Α. Κυριακού, Διευθύντρια ΠΜΣ «Στρ. Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας», Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής (ΕΕΕΙ)/UNESCO LoI, Πρόεδρος της Επιτροπής Γνωμοδότησης για τη διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου, Υπουργείο Υγείας
Οι νέοι μπορεί να εκφραστούν βίαια στον φυσικό ή ψηφιακό κόσμο και υπάρχει σημαντική αυξητική τάση στη χώρα μας, γεγονός που πιθανώς να σχετίζεται με την κοινωνική και οικονομική κρίση των τελευταίων ετών και τις αρνητικές επιπτώσεις της στην οικογενειακή λειτουργικότητα, καθώς και με την υπερέκθεση σε ερεθίσματα ρητορικής μίσους στο Διαδίκτυο και το σχετικό έλλειμμα εκπαίδευσης στο σχολείο.
Είναι γεγονός ότι τα παιδιά και οι έφηβοι δέχονται ποικιλία ερεθισμάτων μέσω της ειδησεογραφίας, των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, των κοινωνικών δικτύων και του influencing, τα οποία συχνά δεν είναι κατάλληλα για την ηλικία τους και λόγω επαναληψιμότητας απενοχοποιούνται. Βίαιες συμπεριφορές, λεκτικές επιθέσεις, σεξουαλικές παρεκτροπές και σοκαριστικά γεγονότα αρχικά προκαλούν μεγάλη έκπληξη και τραύμα. Ωστόσο, σταδιακά μπορεί να προκύψει εξοικείωση με τη βία και οι εικόνες αυτές να μην προκαλούν πια εντύπωση. Ως αποτέλεσμα είναι η έκφραση των παιδιών που εκτίθενται σε βία με ανάλογο τρόπο – καλλιεργείται μια «κουλτούρα» βίαιων αντιδράσεων χωρίς επιπτώσεις και αρνητικό πρόσημο, ιδιαίτερα αν υπάρχει σημαντικό γονεϊκό/κηδεμονικό έλλειμμα.
Το αναπτυξιακό υπόβαθρο της εφηβικής ηλικίας χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά της ηλικιακής αυτής περιόδου. Συγκεκριμένα, η περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με την κριτική σκέψη, τη λογική και τη λήψη αποφάσεων δεν έχει ακόμη πλήρως αναπτυχθεί, ενώ το κέντρο της παρόρμησης, του συναισθήματος και της αυθόρμητης συμπεριφοράς είναι σε πλήρη ανάπτυξη. Συνεπώς, λόγω της ανωτέρω ιδιαίτερης συνθήκης, αλλά και της διαφορετικής ανταπόκρισης των συστημάτων ανταμοιβής, που κατά τη φάση αυτή απαιτούν έντονες και βραχυπρόθεσμες αμοιβές για να προκύψει ευφορία, οι νέοι μπορεί να εκφράζονται ακραία, να ρισκάρουν ή να δρουν χωρίς να σκέφτονται. Αν και νοητικά είναι απόλυτα επαρκείς (η νοημοσύνη τους είναι ανάλογη ή και υψηλότερη ορισμένων ενηλίκων), οι πράξεις τους μπορεί να ενέχουν βία και να εκθέτουν τους ίδιους ή άλλους σε κίνδυνο.
Οι μορφές επιθετικότητας
Η επιθετικότητα στον φυσικό κόσμο εκφράζεται με σωματική βία, λεκτική επίθεση, ψυχολογική βία, διάδοση ψεμάτων ή φημών, ρητορική μίσους ή απομόνωση και περιθωριοποίηση. Στην ψηφιακή ζωή η βία αφορά τον εκφοβισμό, τη χρήση προσωπικών δεδομένων και φωτογραφιών χωρίς άδεια και την αποπλάνηση με στόχο την εκμετάλλευση με διάφορους τρόπους (σεξουαλική παρενόχληση/επίθεση). Τα αγόρια συνήθως εμπλέκονται σε πιο άμεσες μορφές βίας, όπως η σωματική και λεκτική βία, ενώ τα κορίτσια χρησιμοποιούν τον αποκλεισμό από την παρέα, τον στιγματισμό και τη συκοφαντία.
Οι τρεις ρόλοι
Οι ρόλοι σε μια συνθήκη εκφοβισμού είναι: αυτός που πραγματοποιεί τη βλαπτική δράση, αυτός που τη δέχεται κι αυτός ή αυτοί που γνωρίζουν για το συμβάν (παρατηρητές).
Οι ρόλοι του δράστη και του αποδέκτη της βίας συχνά εναλλάσσονται, αποτελώντας τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Τονίζεται η ανάγκη και των δύο εμπλεκόμενων μερών για υποστήριξη, βοήθεια και κατεύθυνση. Σημαντικό είναι να δοθεί έμφαση στον ρόλο του παρατηρητή, ο οποίος παίζει τον ρόλο του στην απομόνωση της αρνητικής συμπεριφοράς και στην υποστήριξη της θετικής, δίνοντας ενέργεια στον εκφοβιζόμενο σχετικά με τη διαχείριση της κατάστασης.
Τα άτομα που εμπλέκονται σε ακραίες μορφές εκφοβισμού είναι ευάλωτα σε πιέσεις μιμητισμού και συχνά χαρακτηρίζονται από χαμηλή αυτοεκτίμηση, ανασφάλεια, τραυματικά βιώματα (π.χ. κακοποιητική συμπεριφορά, παραμέληση ή ενδοοικογενειακή βία), δυσκολία αποδοχής, απόρριψη.
Η επιθετική συμπεριφορά αποτελεί την «κορυφή ενός παγόβουνου» ως πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα. Εξαρτάται από την κληρονομική προδιάθεση σε ευαλωτότητα, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και το περιβάλλον (οικογενειακό, ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό), καθώς και από δεδομένα σχετικά με οικονομικές ή άλλες κρίσεις που προκαλούν περιβαλλοντική αστάθεια. Το πόσο και πώς κάθε παράγοντας από τους προαναφερόμενους συμβάλλει στη διαμόρφωση συνθηκών έκφραση βίας εξατομικεύεται δημιουργώντας μοναδικότητα μείγματος.
Οπoιαδήποτε διαφορετικότητα (π.χ. σε εμφάνιση, εθνικότητα, σεξουαλικό προσανατολισμό) μπορεί να προκαλέσει συμπεριφορές επίθεσης ή απομόνωσης/περιθωριοποίησης.
Έγκαιρη παρέμβαση
Η πρώιμη ανίχνευση της δυσλειτουργικής κατάστασης από κηδεμόνες, εκπαιδευτικούς ή/και φίλους-συνομηλίκους οδηγεί σε πρώιμη παρέμβαση και βέλτιστα αποτελέσματα.
Σχετικά με την πρόληψη, βασική είναι η παιδεία γύρω από θέματα, όπως τα δικαιώματα του ατόμου, ο σεβασμός της διαφορετικότητας, οι ηθικές αξίες και η διαχείριση δυσκολιών, καθώς και η ενημέρωση σχετικά με τηλεφωνικές γραμμές υποστήριξης και δομές που μπορούν να προσφέρουν σε κλινικό επίπεδο. Ο ρόλος του σχολείου είναι πολύ σημαντικός και ενθαρρύνεται η συνεχιζόμενη εκπαίδευση των εκπαιδευτικών σε προγράμματα κοινωνικής ενδυνάμωσης και δεξιοτήτων ζωής, καθώς και η σύνδεση της κοινότητας του σχολείου με δομές ολιστικής προσέγγισης της υγείας.
Οι παρεμβάσεις σχετικά με τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι εμπλεκόμενοι σε επεισόδια βίας είναι εξαιρετικά σημαντικές και στοχεύουν στον περιορισμό των επιπτώσεων – βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων. Κρίνονται πάντα σκόπιμες οι ατομικές θεραπείες, αλλά και η οικογενειακή συμβουλευτική και καθοδήγηση. Η παιδεία σε θέματα διαχείρισης δυσκολιών, ενίσχυσης αυτοεκτίμησης, καλλιέργειας σχέσεων και ρεαλιστικών προσδοκιών από αυτές μπορούν να πλαισιώσουν κάθε προσπάθεια.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο γίνονται σημαντικές προσπάθειες πρόληψης του εκφοβισμού, όπως τα ευρωπαϊκά προγράμματα ENABLE και SELMA www.youth-life.gr.
Για μια υγιή σχέση γονέων – παιδιών
Οι γονείς συχνά αναρωτιούνται τι πρέπει να κάνουν για να αναπτύξουν μια υγιή σχέση με τα παιδιά. «Μόνο επανεκπαιδεύοντας τον εαυτό μας μπορούμε να διαπαιδαγωγήσουμε», αναφέρει η κορυφαία ψυχαναλύτρια Martha Harris (1919-1987), τονίζοντας την ανάγκη να μην επαναπαυόμαστε ώστε να γινόμαστε καλύτεροι για τους νέους. Το μοντέλο που τους παρέχουμε και, κυρίως, ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξία και η προσφορά σε όσους έχουν ανάγκη αποτελούν φωτεινό πόλο. Κυρίως χρειάζεται να είμαστε παρόντες, καλοί ακροατές και ενεργοί στη ζωή τους, να επικοινωνούμε και να αποτελέσουμε το εφαλτήριό τους για έναν καλύτερο κόσμο.
Επουλώνονται οι πληγές του εκφοβισμού;
Για κάποιο χρονικό διάστημα, ανάλογα με το μέγεθος της πληγής, μπορεί να είναι δύσκολη η εμπιστοσύνη στους άλλους. Είναι σημαντικό να βρισκόμαστε κοντά στον «πυρήνα» μας – να υποστηρίζουμε αυτό που πραγματικά είμαστε, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στο περιβάλλον μας. Οποιαδήποτε παρενόχληση είναι μια επίπονη και τραυματική εμπειρία με σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχοσυναισθηματική/ή και σωματική υγεία του ατόμου που τη βιώνει. Η ανθρώπινη ανθεκτικότητα, όμως, μας επιτρέπει να ανακάμπτουμε και να γινόμαστε πιο δυνατοί.
* To θέμα δημοσιεύτηκε στο τεύχος Νο14 του ygeiamou που κυκλοφόρησε με το ΘΕΜΑ στις 2/11.
Διαβάστε επίσης
Σχολικός εκφοβισμός: Η συχνότερη μορφή bullying περνά απαρατήρητη – Ποια είναι
Παιδιά-θύματα και παιδιά-θύτες: Ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους
Cyber bullying: Πώς να προστατεύσετε το παιδί από τον διαδικτυακό εκφοβισμό
