*Γράφει ο κ. Γεώργιος Ζακυνθινός, καθηγητής Τεχνολογίας, Ασφάλειας και Ανάπτυξης Λειτουργικών Τροφίμων και Υγειοπροστατευτικών Προϊόντων στη Δημόσια Υγεία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής
Η υγεία του ανθρώπου δεν περιορίζεται στην απουσία ασθενειών ούτε στα συστήματα υγείας που επισκεπτόμαστε όταν αρρωστήσουμε. Στην πραγματικότητα, η δημόσια υγεία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το περιβάλλον στο οποίο ζούμε — από τον αέρα που αναπνέουμε, το νερό που πίνουμε, το φαγητό που καταναλώνουμε, ακόμα και τον χώρο όπου περπατάμε ή εργαζόμαστε. Αυτό το αόρατο πλαίσιο, το οποίο συχνά θεωρείται δεδομένο, μπορεί να είναι τόσο απειλή όσο και σύμμαχος της υγείας μας.
Η σύγχρονη επιστήμη αναδεικνύει με σαφήνεια ότι περιβαλλοντικοί παράγοντες ευθύνονται για μεγάλο ποσοστό νοσηρότητας και θνησιμότητας σε όλο τον κόσμο. Η ατμοσφαιρική ρύπανση, η μόλυνση του νερού και του εδάφους, οι χημικές ουσίες, αλλά και τα ακραία καιρικά φαινόμενα που προκαλεί η κλιματική αλλαγή, συνδέονται με ασθένειες όπως άσθμα, καρδιοαγγειακές παθήσεις, καρκίνο και λοιμώξεις (Frontiers in Public Health, 2020).
Παράλληλα, οι δράσεις της δημόσιας υγείας δεν περιορίζονται στην αντιμετώπιση των συνεπειών. Μέσω στοχευμένων πολιτικών, εκπαίδευσης και υποδομών, οι δημόσιες υπηρεσίες μπορούν να επηρεάσουν θετικά το περιβάλλον, δημιουργώντας έναν κύκλο βελτίωσης που συνδέει την υγεία με την ποιότητα ζωής και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα (Frontiers in Public Health, 2024).
1. Επιβαρυντικοί περιβαλλοντικοί παράγοντες
Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη δημόσια υγεία είναι πολυδιάστατοι και αλληλοσυνδεόμενοι. Συχνά, η δράση ενός παράγοντα ενισχύει τις επιπτώσεις άλλων, δημιουργώντας έναν κυκλικό μηχανισμό κινδύνου. Η σύγχρονη επιστήμη τους κατατάσσει σε φυσικούς, χημικούς, βιολογικούς και κοινωνικοοικονομικούς.
ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Επιβαρυντικοί περιβαλλοντικοί παράγοντες
1.1 Ατμοσφαιρική ρύπανση
Η ατμοσφαιρική ρύπανση αποτελεί έναν από τους πιο επικίνδυνους παράγοντες κινδύνου για τη δημόσια υγεία. Τα σωματίδια ΡΜ₂.₅ και ΡΜ₁₀, τα οξείδια του αζώτου, οι πτητικές οργανικές ενώσεις και τα αιωρούμενα μικροσωματίδια προκαλούν χρόνια φλεγμονή των πνευμόνων, οξειδωτικό στρες, αλλά και βλάβες στο καρδιαγγειακό σύστημα. Μελέτες δείχνουν ότι η χρόνια έκθεση σε υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης σχετίζεται με αύξηση θνησιμότητας από καρδιοαναπνευστικά νοσήματα έως και 15–20%, ενώ αυξάνει την εμφάνιση άσθματος και χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας (PMC, 2022).
Στην Ελλάδα, οι μεγάλες πόλεις όπως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη εμφανίζουν περιοδικές αιχμές ατμοσφαιρικής ρύπανσης, κυρίως λόγω κυκλοφοριακής συμφόρησης και καύσης καυσίμων. Οι επιπτώσεις δεν περιορίζονται στη φυσική υγεία: η ατμοσφαιρική ρύπανση επηρεάζει και την ψυχική ευεξία, αυξάνοντας το άγχος και τις νοητικές διαταραχές.
1.2 Μόλυνση νερού και εδάφους
Η ποιότητα του νερού και του εδάφους επηρεάζει άμεσα τη δημόσια υγεία, με μηχανισμούς που αφορούν την κατανάλωση, την επαφή και την τροφική αλυσίδα. Η μόλυνση από βακτήρια (π.χ. E. coli), ιούς ή χημικές ουσίες μπορεί να προκαλέσει οξείες λοιμώξεις όπως διάρροιες ή ηπατίτιδα, αλλά και χρόνια προβλήματα, όπως καρκίνο του ήπατος ή νεφρική ανεπάρκεια. Οι βαρέες μέταλλα (μόλυβδος, κάδμιο, υδράργυρος) έχουν νευροτοξικές ιδιότητες, ειδικά επικίνδυνες για παιδιά και έγκυες.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μόλυνση νερού σε περιοχές με βιομηχανική δραστηριότητα, όπου συχνά παρατηρούνται αυξημένα επίπεδα αρσενικού και βαρέων μετάλλων στο πόσιμο νερό, με σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία (Frontiers in Public Health, 2020).
1.3 Κλιματική αλλαγή και ακραία φαινόμενα
Η κλιματική αλλαγή έχει πολλαπλές επιπτώσεις στην υγεία. Οι καύσωνες αυξάνουν τον κίνδυνο θερμοπληξίας και καρδιοαναπνευστικών επεισοδίων, οι ξηρασίες περιορίζουν την πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό, ενώ οι πλημμύρες και οι δασικές πυρκαγιές αυξάνουν τη μετάδοση μολυσματικών ασθενειών και προκαλούν τραυματισμούς ή ψυχολογικά προβλήματα (PMC, 2021).
1.4 Κοινωνικοοικονομικές ανισότητες και αστικό περιβάλλον
Η δημόσια υγεία δεν εξαρτάται μόνο από φυσικούς παράγοντες. Η κοινωνικοοικονομική κατάσταση και η πρόσβαση σε υποδομές καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την έκθεση σε κινδύνους. Οι φτωχότερες περιοχές συχνά στερούνται πράσινων χώρων, αντιμετωπίζουν υψηλή κυκλοφορία, θορύβους και θερμικά νησιά. Η έλλειψη επαρκούς καθαρού νερού ή ασφαλούς τροφής αυξάνει τη θνησιμότητα και νοσηρότητα.
Συμπέρασμα: Η δημόσια υγεία υπόκειται σε πολυπαραγοντικούς περιβαλλοντικούς κινδύνους, οι οποίοι συχνά αλληλοενισχύονται. Η πρόληψη απαιτεί κατανόηση όχι μόνο των μεμονωμένων παραγόντων, αλλά και της σύνθετης αλληλεπίδρασής τους.
2. Επιδραστικός ρόλος της δημόσιας υγείας
Η δημόσια υγεία μπορεί να μεταβάλει τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο προς όφελος του ανθρώπου και των οικοσυστημάτων. Οι δράσεις δεν περιορίζονται στην αντιμετώπιση ασθενειών, αλλά περιλαμβάνουν πολιτικές, προγράμματα, εκπαίδευση και υποδομές που μειώνουν την περιβαλλοντική επιβάρυνση.
2.1 Παρεμβάσεις και καλές πρακτικές
• Ανακύκλωση και διαχείριση αποβλήτων: Μέσω ανακύκλωσης και κομποστοποίησης, μειώνονται οι ρυπαντές στο έδαφος και στα υδάτινα σώματα, περιορίζοντας την έκθεση σε βαρέα μέταλλα και χημικές ουσίες.
• Καθαρές μεταφορές και ανανεώσιμες πηγές: Η μείωση των εκπομπών CO₂ από αυτοκίνητα και βιομηχανίες βελτιώνει την ποιότητα του αέρα και περιορίζει τις αναπνευστικές νόσους. Σκανδιναβικές χώρες έδειξαν μείωση 10–15% σε καρδιοαναπνευστικές εισαγωγές στα νοσοκομεία σε μόλις πέντε χρόνια από τη δημιουργία ζωνών χαμηλών εκπομπών.
• Προγράμματα One Health: Η προσέγγιση αυτή συνδέει ανθρώπινη, ζωική και περιβαλλοντική υγεία. Η πρόληψη ζωοανθρωπίνων νοσημάτων, όπως η βρουκέλλωση ή η λύσσα, προστατεύει ταυτόχρονα τα οικοσυστήματα.
• Εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση: Εκπαιδευτικά προγράμματα για πολίτες και επαγγελματίες υγείας ενισχύουν τη μακροχρόνια συνείδηση και υπευθυνότητα απέναντι στο περιβάλλον και την υγεία.
2.2 Μακροχρόνιες επιδράσεις
Οι παρεμβάσεις της δημόσιας υγείας δεν έχουν άμεση μόνο επίπτωση. Οι θετικές περιβαλλοντικές αλλαγές δημιουργούν κύκλο ανατροφοδότησης όπως παραστατικά παρουσιάζεται στο παρακάτω Διάγραμμα.
Συμπέρασμα: Η δημόσια υγεία είναι ενεργός παράγοντας διαμόρφωσης του περιβάλλοντος. Οι σωστές πολιτικές και πρακτικές μπορούν να μετατρέψουν περιβαλλοντικούς κινδύνους σε ευκαιρίες βελτίωσης της υγείας.
3. Στοιχεία και παραδείγματα
Οι δράσεις και τα παραδείγματα παγκοσμίως δείχνουν πώς η δημόσια υγεία μπορεί να επιδράσει θετικά στο περιβάλλον και την κοινωνία.
3.1 Αστικές πολιτικές
Πολλές πόλεις στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική δημιούργησαν εκτεταμένα δίκτυα ποδηλατοδρόμων και πεζοδρόμων, μειώνοντας την κυκλοφοριακή συμφόρηση και τις εκπομπές CO₂. Στην Κοπεγχάγη, η αύξηση των ποδηλατοδρόμων κατά 30% τα τελευταία δέκα χρόνια συνέβαλε σε 12% μείωση νοσημάτων που συνδέονται με την ατμοσφαιρική ρύπανση.
3.2 Προγράμματα καθαρού νερού
Στην Ινδία και σε περιοχές της Αφρικής, προγράμματα καθαρού πόσιμου νερού και υγιεινής μείωσαν περιστατικά διάρροιας έως και 40% σε ευάλωτους πληθυσμούς. Παράλληλα, η βελτίωση της ποιότητας νερού οδήγησε σε μείωση υποσιτισμού και χρόνιων νοσημάτων.
3.3 Ανακύκλωση και περιβαλλοντική προστασία
Στην Ευρώπη, η εφαρμογή ολοκληρωμένων προγραμμάτων ανακύκλωσης και διαχείρισης αποβλήτων μείωσε τη συγκέντρωση βαρέων μετάλλων σε αστικά εδάφη κατά 15–20% σε μια δεκαετία. Ταυτόχρονα, η δημόσια ενημέρωση και η εκπαίδευση οδήγησαν σε αύξηση συμμετοχής των πολιτών κατά 25–30%.
Συμπέρασμα ενότητας: Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι παρεμβάσεις δημόσιας υγείας μπορούν να έχουν άμεσο και μακροχρόνιο αντίκτυπο στο περιβάλλον, βελτιώνοντας την υγεία και την ποιότητα ζωής των κοινοτήτων.
4.Στρατηγική Διαχείρισης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων στη Δημόσια Υγεία
4.1. Στόχοι στρατηγικής
- Μείωση αρνητικών επιπτώσεων: περιορισμός έκθεσης σε ρύπους, μόλυνση νερού/εδάφους, ακραία καιρικά φαινόμενα.
- Ενίσχυση θετικών επιδράσεων: αξιοποίηση δράσεων δημόσιας υγείας για βελτίωση περιβάλλοντος, πρόληψη ασθενειών και μείωση οικονομικού και κοινωνικού κόστους.
- Μείωση ιατροφαρμακευτικών δαπανών: μέσω πρόληψης νοσημάτων και μείωσης επιπλοκών.
- Μείωση ταλαιπωρίας πολιτών: λιγότερες νοσηλείες, λιγότερα ταξίδια σε νοσοκομεία, βελτίωση ποιότητας ζωής.
4.2. Κεντρικοί άξονες δράσης
4.2.1 Παρακολούθηση και αξιολόγηση περιβαλλοντικών κινδύνων
• Δημιουργία Εθνικού Μητρώου Περιβαλλοντικής Υγείας με δεικτες για:
o Ατμοσφαιρική ρύπανση (PM₂.₅, NOx, SO₂).
o Ποιότητα νερού και εδάφους (βαρέα μέταλλα, μικροβιακή επιβάρυνση).
o Θερμοκρασία, πλημμύρες, πυρκαγιές
Οφέλη: πρόληψη επειγουσών καταστάσεων, μείωση έκτακτων εισαγωγών και δαπανών υγείας.
4.2.2 Δράσεις δημόσιας υγείας με θετική περιβαλλοντική επίδραση
4.2.3 Εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση
- Εκπαίδευση πολιτών για οικολογική συμπεριφορά, ανακύκλωση και πρόληψη ασθενειών.
- Εκπαίδευση επαγγελματιών υγείας για συνδυαστική προσέγγιση υγείας–περιβάλλοντος.
Οφέλη: μείωση μη αναγκαίων επισκέψεων σε γιατρούς, καλύτερη συμμόρφωση σε θεραπευτικά πρωτόκολλα, πρόληψη χρόνιων ασθενειών.
4.2.4 Οικονομικά και κοινωνικά οφέλη
- Μείωση ιατροφαρμακευτικών δαπανών: πρόληψη νοσημάτων σημαίνει λιγότερες εισαγωγές, λιγότερα φάρμακα και μειωμένη χρήση διαγνωστικών υπηρεσιών.
- Μείωση ταλαιπωρίας πολιτών: λιγότερα ταξίδια σε νοσοκομεία, λιγότερος χρόνος απουσίας από εργασία ή σχολείο, καλύτερη ποιότητα ζωής.
- Mείωση κόστους συστήματος υγείας: προληπτικές δράσεις και περιβαλλοντική βελτίωση μειώνουν πίεση σε νοσοκομεία και υπηρεσίες υγείας.
4.3. Στρατηγικός μηχανισμός εφαρμογής
- Αξιολόγηση κινδύνων: Συλλογή δεδομένων από αισθητήρες, δορυφόρους, εθνικά στατιστικά.
- Στοχευμένες δράσεις: Προγράμματα καθαρής μετακίνησης, ανακύκλωσης, One Health, πράσινων υποδομών.
- Εκπαίδευση και επικοινωνία: Εκστρατείες ενημέρωσης κοινού και επαγγελματιών υγείας.
- Αξιολόγηση αποτελεσμάτων: Μετρήσεις μειώσεων νοσηρότητας, δαπανών και ταλαιπωρίας, με ανατροφοδότηση πολιτικών.
4.4. Παραδείγματα θετικών επιδράσεων στην εξοικονόμηση δαπανών
- Μείωση ατμοσφαιρικής ρύπανσης κατά 10% → 5–8% μείωση καρδιοαναπνευστικών επεισοδίων → εξοικονόμηση €20–30 εκατ. ανά έτος σε νοσοκομειακές δαπάνες σε μεγάλες πόλεις.
- Δημιουργία πράσινων χώρων σε αστικές περιοχές → μείωση ψυχολογικών διαταραχών κατά 15% → λιγότερα φάρμακα για άγχος και κατάθλιψη, λιγότερες επισκέψεις σε γιατρούς.
- Ανακύκλωση & διαχείριση αποβλήτων → μείωση περιβαλλοντικών νοσημάτων κατά 10–12% → λιγότερες νοσηλείες και μειωμένη χρήση αντιβιοτικών.
Συμπεράσματα
Η δημόσια υγεία και το περιβάλλον συνδέονται αμφίδρομα και αδιάσπαστα. Οι επιβαρυντικοί παράγοντες — ρύπανση, μόλυνση, κλιματική αλλαγή, κοινωνικοοικονομικές ανισότητες — αυξάνουν τη νοσηρότητα και θνησιμότητα, ενώ οι επιδραστικοί μηχανισμοί — πολιτικές, προγράμματα και εκπαίδευση — μπορούν να περιορίσουν αυτές τις επιπτώσεις και να δημιουργήσουν έναν θετικό κύκλο ανατροφοδότησης.
Η πρόκληση είναι διπλή: να αναγνωρίσουμε τους κινδύνους, αλλά και να αξιοποιήσουμε την ικανότητα της δημόσιας υγείας να μετασχηματίσει το περιβάλλον προς όφελος των πολιτών. Οι πρακτικές εφαρμογές, από καθαρά μέσα μεταφοράς και ποδηλατοδρόμους, μέχρι προγράμματα καθαρού νερού και One Health, αποδεικνύουν ότι η προστασία του περιβάλλοντος είναι προστασία της ίδιας της ζωής μας.
Για τη χώρα μας, η ανάγκη είναι επείγουσα:
• η παρακολούθηση δεικτών περιβαλλοντικής υγείας,
• η εκπαίδευση κοινοτήτων,
• η ενίσχυση πράσινων υποδομών και
• η ενσωμάτωση περιβαλλοντικής διάστασης
στις πολιτικές δημόσιας υγείας μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο, να προστατεύσουν τους ευάλωτους πληθυσμούς και να ενισχύσουν τη βιώσιμη ανάπτυξη.
Η δημόσια υγεία του μέλλοντος δεν θα είναι απλώς ιατρική ή τεχνολογική υπόθεση: θα είναι η ικανότητα του ανθρώπου να ζει σε αρμονία με το περιβάλλον του, μετατρέποντας κάθε απειλή σε ευκαιρία για υγεία και ποιότητα ζωής.
Διαβάστε επίσης
Τι είναι ο νέος δείκτης ευεξίας των ευρωπαϊκών πόλεων – Ποιες πόλεις είναι πρώτες στη λίστα
Μπλε oικονομία: Τι είναι και πώς συνδέεται με την Δημόσια Υγεία – Ένας καθηγητής εξηγεί
Ενιαία Υγεία: Άνθρωποι, ζώα και περιβάλλον σε λεπτή ισορροπία – Ο ρόλος της κλιματικής αλλαγής
