Οι αλλαγές που συντελούνται στα δημογραφικά και επιδημιολογικά δεδομένα, με βασικά χαρακτηριστικά την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, τη γήρανση του πληθυσμού και την ολοένα αυξανόμενη επίπτωση των χρονίων νοσημάτων, ασκούν σημαντική πίεση στα συστήματα υγείας και κοινωνικής ασφάλειας και αποτελούν πρόκληση για τη βιωσιμότητα, τον εκσυγχρονισμό και την αποτελεσματικότητα τους.
Ο κ. Χρήστος Χατζηχριστοδούλου
Στο πλαίσιο αυτό, καθίσταται αναγκαία η στροφή από το κλασικό πρότυπο της λειτουργίας των συστημάτων υγείας για την αντιμετώπιση των ασθενειών, στο πρότυπο της προληπτικής ιατρικής, ως θεμέλιου λίθου ενός εξελισσόμενου και ανθεκτικού συστήματος υγείας που θα είναι εγγύηση για την υγεία των πολιτών. Στο επίκεντρο των στρατηγικών της πρόληψης βρίσκεται η προαγωγή της υγείας του πληθυσμού με υιοθέτηση παρεμβάσεων στον τρόπο ζωής, τα προγράμματα προληπτικού ελέγχου αλλά και η πρόληψη των λοιμωδών νοσημάτων με τη συμβολή του εμβολιασμού και σύγχρονων μεθόδων διάγνωσης και αντιμετώπισης. Σύμφωνα με αποτελέσματα μελετών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, για κάθε ευρώ που επενδύεται στην πρόληψη, υπάρχει όφελος 14 ευρώ για την οικονομία της υγείας.
Τεχνολογία και τεχνητή νοημοσύνη στην υπηρεσία μας
Η ανάπτυξη τεχνολογικά καινοτόμων εφαρμογών και η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης έδωσαν τα τελευταία χρόνια μια πρωτοφανή ώθηση σε επιστημονικές κατακτήσεις που στηρίχθηκαν μεταξύ άλλων στη δυνατότητα συλλογής και ανάλυσης τεράστιου όγκου δεδομένων σε σύντομο χρόνο, με ακρίβεια και εγκυρότητα. Τα επιτεύγματα είναι εμφανή στην κατανόηση σύνθετων ασθενειών και των παραμέτρων που τις καθορίζουν καθώς και στη δημιουργία στοχευμένων και εξατομικευμένων μεθόδων διάγνωσης και θεραπείας. Το παράδειγμα της πανδημίας COVID-19 ανέδειξε εκτός από την επιτάχυνση των επιστημονικών εξελίξεων σε διάγνωση, θεραπεία και εμβόλια και το πολλαπλασιαστικό όφελος της παγκόσμιας και διεπιστημονικής συνεργασίας.
Στη βάση της πυραμίδας των προληπτικών στρατηγικών βρίσκεται η αναγνώριση των παραγόντων κινδύνου για κάθε νόσημα. Οι ψηφιακές πλατφόρμες μπορούν να συγκεντρώνουν δεδομένα (big data) που παρέχουν τη δυνατότητα παρακολούθησης της υγείας ενός πληθυσμού σε πραγματικό χρόνο. Η χρήση ηλεκτρονικών μητρώων υγείας επιτρέπει την κατανόηση των επιδημιολογικών τάσεων, τη στόχευση σε παρεμβάσεις και την άμεση κινητοποίηση πόρων. Η προοπτική όμως βρίσκεται πέρα από τα όρια της εκτίμησης του σχετικού κινδύνου για κάποιο νόσημα σε επίπεδο πληθυσμού ή επιμέρους ομάδων ατόμων με κοινά χαρακτηριστικά. Η απόδοση της πρόληψης μεγιστοποιείται όταν ανιχνεύεται ο εξατομικευμένος κίνδυνος.
Με τη συμβολή της τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης, εφαρμογές σε κινητά τηλέφωνα και φορητές συσκευές παρέχουν δεδομένα δεικτών υγείας σε πραγματικό χρόνο. Για παράδειγμα, η παρακολούθηση αρτηριακής πίεσης, καρδιακού ρυθμού, ηλεκτροκαρδιογραφικών καταγραφών, κορεσμού οξυγόνου, επιπέδων γλυκόζης, θερμοκρασίας, κατανάλωσης θερμίδων και ενέργειας, ποιοτικών χαρακτηριστικών ύπνου κ.ά., προσφέρουν τη δυνατότητα εκτίμησης του κινδύνου σε επίπεδο μεμονωμένου ατόμου, πρώιμης παρέμβασης και πρόληψης οξέων συμβαμάτων αλλά και μακροχρόνιων επιπλοκών καρδιαγγειακών ή μεταβολικών νοσημάτων και προάγουν έναν υγιεινό τρόπο ζωής.
Κρίσιμης σημασίας πυλώνας για την προαγωγή της υγείας και την πρόληψη των νοσημάτων είναι η υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής. Σύμφωνα με τα δεδομένα μελετών, ένας ανθυγιεινός τρόπος ζωής συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο πρόωρου θανάτου κατά 78%, ανεξάρτητα από τη γενετική προδιάθεση του ατόμου. Αυτό το εύρημα υπογραμμίζει τις επιπτώσεις των επιλογών τρόπου ζωής στη συνολική υγεία και διάρκεια ζωής. Οι άξονες στους οποίες στηρίζεται το πρότυπο του υγιεινού τρόπου ζωής περιλαμβάνουν: την αποφυγή του καπνίσματος, την τακτική σωματική δραστηριότητα, την διασφάλιση επαρκούς και ποιοτικού ύπνου και την τήρηση των κανόνων ορθής διατροφής. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, το 60% των παραγόντων που επηρεάζουν την ατομική υγεία και την ποιότητα ζωής συσχετίζονται με τις επιλογές τρόπου ζωής.
Προσυμπτωματικός έλεγχος: Πρώιμη διάγνωση, καλύτερη ζωή
Τα προγράμματα προσυμπτωματικού ελέγχου δίδουν τη δυνατότητα πρώιμης διάγνωσης, με αποτέλεσμα τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των θεραπευτικών παρεμβάσεων και τελικά τη μείωση της θνησιμότητας. Σύμφωνα με αποτελέσματα πολυάριθμων επιστημονικών μελετών, η εφαρμογή των προγραμμάτων αυτών συμβάλλει στη μείωση της επίπτωσης και στη βελτίωση της έκβασης μορφών καρκίνου, όπως του μαστού, παχέος εντέρου, τραχήλου της μήτρας κτλ. αλλά και καρδιαγγειακών νοσημάτων. Είναι ιδιαίτερα σημαντικός ο ρόλος της επικοινωνίας για την κατανόηση του οφέλους, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, των προσυμπτωματικών ελέγχων ώστε να διασφαλίζεται η μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή του πληθυσμού σε αυτά. Σε πρόσφατη μελέτη από τις ΗΠΑ, υπολογίζεται ότι η αύξηση κατά 10% των ατόμων που υποβάλλονται σε προσυμπτωματικό έλεγχο μπορεί να επιτύχει μείωση κατά 21% των θανάτων από καρκίνο του παχέος εντέρου, 4% των θανάτων από καρκίνο μαστού και 40% των θανάτων από καρκίνο του τραχήλου της μήτρας.
Στον τομέα της πρόληψης των λοιμωδών νοσημάτων, η αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης και η πρόοδος σε διαγνωστικές μεθόδους αποτελούν πολύτιμα εργαλεία για την αποτελεσματική ετοιμότητα και απόκριση σε απειλές για τη Δημόσια Υγεία. Οι αλγόριθμοι ανάλυσης και ερμηνείας τεράστιων όγκων δεδομένων μπορούν να εντοπίσουν τάσεις στην κυκλοφορία λοιμωδών παραγόντων και να προβλέψουν επιδημικές εξάρσεις λοιμώξεων με ακριβείς τοποχρονικές εκτιμήσεις, δίνοντας στους φορείς υγείας πολύτιμο χρόνο για προετοιμασία των υπηρεσιών υγείας σε όλους τους τομείς. Η εφαρμογή μοριακών διαγνωστικών τεχνικών, όπως η αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης (Polymerase Chain Reaction- PCR) και η γονιδιωματική αλληλούχιση, δίδουν τη δυνατότητα ταχείας και ακριβούς διάγνωσης και διάκρισης μεταξύ των παθογόνων μικροοργανισμών και ανιχνεύουν νεοαναδυόμενα παθογόνα που μπορεί να έχουν δυναμική πρόκλησης επιδημιών ή ακόμα και μιας νέας πανδημίας. Έτσι, με στοχευμένες θεραπευτικές πρακτικές και λήψη μέτρων για την πρόληψη της μετάδοσης, ενισχύεται η στρατηγική περιορισμού της διασποράς λοιμώξεων. Ένα από τα οφέλη της εμπειρίας της πανδημίας COVID-19 είναι η ευρεία διάθεση και εφαρμογή τέτοιων μεθόδων στο σημείο φροντίδας του ασθενή (point of care tests).
Ταυτόχρονα οι εξελίξεις στη μοριακή διαγνωστική ανοίγουν τους ορίζοντες της μοριακής επιδημιολογίας αφενός, αλλά και της ιατρικής ακριβείας αφετέρου. Mε την ανάλυση του γονιδιώματος παθογόνων μικροοργανισμών καθίσταται εφικτή η αναγνώριση γενετικών κλώνων που ευθύνονται για την πρόκληση επιδημικών εξάρσεων, γίνεται δυνατός ο καθορισμός της πηγής και της διασποράς ενός μικροοργανισμού σε διαφορετικούς πληθυσμούς ακόμα και σε γεωγραφικά απομακρυσμένες περιοχές και αναλύονται χαρακτηριστικά τους, όπως η αντοχή στα αντιμικροβιακά φάρμακα. Η ανάπτυξη των τεχνολογιών αλληλούχισης επόμενης γενιάς (Next Generation Sequencing – NGS) και η χρήση τεχνικών και υπολογιστικών εργαλείων, για το συνδυασμό αλληλουχιών, την ανακατασκευή γονιδιωμάτων μικροοργανισμών και τον προσδιορισμό της ταυτότητά τους (μεταγονιδιωματικά- metagenomics), είναι ένας τομέας που εμπλουτίζει την ιατρική γνώση για τη σύνθεση και τη δυναμική των μικροβιακών κοινοτήτων και για απειλές για την υγεία που δεν έχουν μέχρις στιγμής προσδιοριστεί με ακρίβεια.
Η ανίχνευση βιοδεικτών και η αξιοποίηση της ανάλυσης της έκφρασης του γενετικού υλικού που είναι οι πρωτεΐνες ( πρωτεΐνωμα -proteomics) αποτελούν σύγχρονες προοπτικές για τον εντοπισμό παραγόντων κινδύνου εκδήλωσης ασθένειας ή/και υποψίας νόσου πριν την εκδήλωση συμπτωμάτων σε ατομικό επίπεδο. Προσδίδονται έτσι νέες προοπτικές στην ιατρική της ακριβείας, τόσο σε επίπεδο θεραπείας όσο και σε επίπεδο εξατομικευμένων στρατηγικών πρόληψης μέσω του εντοπισμού προδιαθέσεων για ασθένειες, της παρακολούθησης της υγείας και της προσαρμογής των παρεμβάσεων στον τρόπο ζωής.
Το δημόσιο αγαθό που σώζει ζωές
Στην πρόληψη των λοιμωδών νοσημάτων όμως, ο κύριος αρωγός για τη Δημόσια Υγεία είναι τα εμβόλια. Πρόκειται για δημόσιο αγαθό, που, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, κατατάσσεται στη 2 η θέση μετά τη διασφάλιση καθαρού πόσιμου νερού, μεταξύ των επιτυχών παρεμβάσεων Δημόσιας Υγείας για την πρόληψη των ασθενειών. Νοσήματα που παλαιότερα μάστιζαν την ανθρωπότητα και προκαλούσαν θανάτους και αναπηρίες, έχουν εκριζωθεί (ευλογιά) ή βρίσκονται υπό εκρίζωση ή εξάλειψη (πολομυελίτιδα, ιλαρά). Η εφαρμογή των εθνικών προγραμμάτων εμβολιασμού, προσφέρει προστασία από σοβαρά λοιμώδη νοσήματα όχι μόνο στον αποδέκτη του εμβολίου αλλά και έμμεσα στο περιβάλλον του, ιδιαίτερα στους επίνοσους και ευπαθείς συνανθρώπους του και οδηγεί στην επίτευξη της συλλογικής ανοσίας, καθιστώντας τα εμβόλια θεμελιώδες συστατικό της πρόληψης.
Ο τομέας παρασκευής εμβολίων έχει γνωρίσει αλματώδη πρόοδο τα τελευταία χρόνια, με τεχνολογίες όπως αυτή του mRNA και των νανοσωματιδίων που μπορούν να διασφαλίσουν ταχεία παρασκευή και κυκλοφορία για την αντιμετώπιση νεοαναδυόμενων παθογόνων μικροοργανισμών. Οι διαδικασίες παρασκευής, αξιολόγησης αποτελεσματικότητας και ασφάλειας και διανομής στον πληθυσμό έχουν επιταχυνθεί θεαματικά, από έτη σε μήνες, με την αρωγή των νέων μεθόδων και της τεχνητής νοημοσύνης στην εμβολιολογία, στην εκπόνηση κλινικών μελετών και στην ψηφιοποίηση δικτύων διανομής. Η επένδυση στον τομέα της έρευνας και καινοτομίας για τα εμβόλια αποτελεί σημαντική προοπτική για την προστασία του πληθυσμού και την πρόληψη λοιμωδών νοσημάτων με ταχύτητα και ασφάλεια.
Πρόληψη: Επένδυση στη ζωή και την κοινωνία
Συμπερασματικά, η έγκαιρη ανίχνευση παραγόντων κινδύνου, η καλλιέργεια της γνώσης των πολιτών σε θέματα υγείας και πρόληψης, η υιοθέτηση τρόπου ζωής που μειώνει τον κίνδυνο νοσημάτων, η επένδυση στην έρευνα και καινοτομία, η αξιοποίηση των τεχνολογικών και επιστημονικών εξελίξεων και των δυνατοτήτων της τεχνητής νοημοσύνης, αποτελούν τους βασικούς άξονες για αποτελεσματικές στρατηγικές στην πρόληψη. Ωστόσο, θα πρέπει να μην αγνοηθούν ζητήματα ηθικής, διαφάνειας, ισότιμης πρόσβασης και προστασίας προσωπικών δεδομένων.
Η υγεία του πληθυσμού είναι αγαθό που συνδέεται άρρηκτα με την παραγωγικότητα, την οικονομία, την κοινωνική ευημερία και τη βιωσιμότητα των συστημάτων υγείας. Η πρόληψη των νοσημάτων που απειλούν την υγεία απαιτεί πολυδιάστατη προσέγγιση με σχεδιασμό, συνεργασίες και δέσμευση τόσο της κοινωνίας όσο και των φορέων που χαράσσουν πολιτικές Δημόσιας Υγείας.
*Ο κ. Χρήστος Χατζηχριστοδούλου είναι Καθηγητής Υγιεινής και Επιδημιολογίας, Εργαστήριο Υγιεινής και Επιδημιολογίας του Ιατρικού Τμήματος Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Πρόεδρος ΔΣ Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ).
*Το ΘΕΜΑ και οι ιστοσελίδες protothema.gr και ygeiamou.gr αναδεικνύουν την αξία της καινοτομίας στο σύγχρονο οικοσύστημα υγείας, μέσα από σειρά άρθρων που υπογράφουν ειδικοί
*Η MSD Ελλάδος υποστηρίζει την πρωτοβουλία. H φαρμακευτική εταιρεία δεν έχει καμία ανάμειξη στην επιλογή των αρθρογράφων και στο περιεχόμενο των κειμένων.
